در انتظار دن کیشوت ایرانی

ونداد زمانی

فرصتی دوباره یافتم تا به بازخوانی دوباره دن کیشوت بپردازم؛ رمانی که مدتی‌ است به اولین داستان مدرن نوشته شده در غرب ملقب گشته است. سری به آخرین نقدها و برداشت‌ها در باره نوشته سروانتس زدم. اطلاع داشتم که از دید پست‌کلونیال (پسااستعماری) در باره این متن چه می‌‌گویند؛ اینکه سروانتس توانسته با قدرت تخیل بی‌‌نظیر خود آینه تمام‌نمایی باشد از دوران سقوط و سراشیب استعمار اسپانیایی که عصر طلایی‌اش را می‌رفت که پشت سر بگذارد.

اسپانیایی که مناطق تصرف شده از طرف مسلمانان را باز‌پس‌ گرفته بود. اسپانیایی که دستور اخراج و حراج اموال یهودیان را صادر کرده بود و با این کار گویی به اکثریت طبقه متوسط خود پشت پا زده بود. اسپانیایی که دستور اخراج مسلمانان کشاورز ساکن اندلس را هم صادر کرده بود و با این عمل بخش بزرگی از نیروی کار کشور را از دست داده بود. اسپانیایی که به‌یک‌باره نه‌ طبقه متوسط داشت و نه نیروی کار ارزان. اسپانیایی که دست به فجیع‌ترین خشونت‌های مذهبی‌ زد و با انگیزاسیون نه فقط کشتار به راه انداخت بلکه به یک باره همه موزائیک اجتماع را به هم ریخت. دیگر حتی آن‌ها که از ترس جان و مال خود به مسیحیت گرویده بودند هم در امان نبودند.

حکومت مذهبی‌ اسپانیا به هر شهروند مسیحی‌ این اجازه را می‌‌داد تا انگشت تهمت را به هر کس دیگر اشاره رود و اگر شخص مظنون نمی‌توانست مسیحیت خود را اثبات کند، اموال‌اش به سه قسمت تقسیم می‌شد؛ یک ثلث به دولت می‌رسید، یک ثلث به کلیسا و ثلث آخر به کسی‌ که تهمت را به فرد مظنون زده بود. با این حساب بخش بزرگی از جامعه در فضای سرشار از شک و بی‌اعتمادی روزگار می‌‌گذراند. اسپانیایی که همه هم و غم خود را معطوف به آن کرده بود تا با چپاول طلای آمریکای تازه کشف و تسخیر شده مشکل بحران اقتصادی ناشی‌ از تغییرات زورگویانه‌اش را نسبت به سایر اقلیت‌های مذهبی‌ جبران کند، در پی‌ انباشت طلا در کشور چیزی نصیبش نشد جز گرانی و از دست رفتن ارزش پول اسپانیا.

این همه تغییر در سرزمینی که هر آن‌چه که به نظر واقعی‌ می‌‌توانست باشد در یک چشم هم زدن، غیرواقعی‌ می‌ شد، حربه تمام عیاری می‌‌گردد در دستان توانای سروانتس تا قهرمانی را خلق کند که حتی تا آخر داستان معلوم نخواهد گشت که آیا او‌ می‌داند که چه می‌کند؟ آیا شوالیه پیر و زهواردررفته با آن‌ زره‌ مسخره‌اش می‌داند که به جای کمک به مظلومان، پی‌درپی‌ باعث دردسر آن‌ها می‌گردد؟ چرا همیشه تصادفاً حمله‌هایش منجر به زخمی شدن کارمندان کلیسا می‌شود؟ حتی خواننده داستان سروانتس نمی‌داند که راوی اصلی‌ کیست.

راوی اولیه می‌گوید که داستان را در «بازار دست‌فروشان» از پسربچه‌ای خریده است و با این کار قدم اول را پی‌ می‌گیرد در سمت بی‌اعتباری داستان و قهرمان. بعد از مدتی راوی اول حتی مترجم سالخورده درون بازار را که دست‌نوشته قدیمی (داستان دن کیشوت) را برای او‌ ترجمه می‌کند نیز به زیر سؤال می‌برد. سروانتس دلایل جدی دارد تا حکومت اسپانیا را به سخره بگیرد و ماهیت مخرب سیاست‌های حکومت را رندانه به نقد بکشد. به نظر می‌رسید هیچ چیزی در تاریخ واقعی‌ اسپانیا و داستان دن کیشوت سر جای‌اش نبود. ترسیم سقوط دوران طلایی اسپانیا امکان نداشت از این کامل‌تر درون یک داستان تبلور یابد.

همه مشکل دن کیشوت، قهرمان داستان در این است که او‌ کتاب زیاد می‌‌خواند و وقتی از اولین سفر تنهایش زخمی و داغان بر می‌گردد، دوستان نزدیک‌اش، به‌خصوص پدر روحانی دستور سوزاندن کتاب‌های او‌ را می‌دهند. کتاب‌های او‌ مثل همه مردمی که به دادگاه مذهبی فرا خوانده شدند‌ از خود امکان دفاع ندارند. کتاب‌ها (مجرمین) در ابتدای دادگاه کمابیش شناسایی می‌شوند و بسیاری از آن‌ها بی‌گناه و حتی مفید تشخیص داده می‌‌شوند ولی‌ در ادامه همه‌شان به درون آتش ریخته می‌شوند.

به دن کیشوت برگشتم چون به شدت جای خالی رمانی که بتواند سی‌ سال گذشته ایران را نه تنها ترسیم کند بلکه بتواند آیینه‌ای باشد که همه آن‌چه که در برابر وجدان عمومی کشور اتفاق افتاده را با هنرمندی رندانه در برابر ملت منعکس نماید، حس می‌کنم. کاری که سروانتس با اسپانیا کرد. وقتی که با نقدها و برداشت‌های جدیدتر از دیدگاه پست‌مدرن در باره دن کیشوت نگریستم، وقتی که فهمیدم بیش از پیش از قابلیت‌های این رمان ۴۰۰ ساله می‌گویند، وقتی‌ که از آن‌ به عنوان یک متن متافیکشن (فراداستانی) و پست‌مدرن یاد می‌کنند، من سراسیمه‌ترا از همیشه به انتظار داستانی‌ ایرانی می‌مانم. در انتظار دن کیشوت ایرانی.