خود‌سانسوری در تاریخ ادبیات ایران

لعیا مروان

روز جمعه ۱۷ آوریل ۲۰۰۹، برای ششمین بار نشستی فرهنگی‌ در شهر وین با عنوان «آزادی بیان» بر‌گزار شد. تعداد کثیری از ادب‌دوستان ایرانی‌ و اتریشی‌ در این نشست که در کتابخانه مرکزی وین ترتیب داده شده بود، شرکت کرده و پس از شنیدن گفتار و اشعار، با دست‌اندر‌کاران این برنامه به فارسی‌ و آلمانی به گفت و گو و تبادل نظر پرداختند.

دلیل اصلی برگزاری این نشست ادبی‌، هنری، عدم اهدا جایزه گلشیری بود. در همین راستا نسیم خاکسار که یکی‌ از اعضای هیأت داوران این جایزه است‌، در این همایش شرکت کرده و طی‌ تحلیلی به تاریخچه سانسور و خود‌سانسوری در تاریخ ادبیات ایران پرداخت.

وی با اشاره به این‌که ادبیات داستانی بخشی از رفتار فرد را منعکس می‌‌کند‌، بر نقش «آینه کرداری» آن تأکید نهاد. به گفته خاکسار‌، نویسنده چه در ایران و چه در خارج از کشور به هنگام نوشتن‌، به دنبال یک هدف است و آن جست‌وجوی هویت است و سانسور یکی‌ از موا‌نع بزرگی است که بر سر این شناسای هویت قرار می‌‌گیرد.

سنت «پوشیده‌نویسی» یا سانسور در ادبیات زبان فارسی‌ سنتی است که نویسندگان و شاعران ایران همواره در طول تاریخ زیر یوغ آن بوده و سعی‌ کرده‌ا‌ند با به‌کار ‌گیری عبارات تصنعی با مجازی و همچنین کلمات پیچیده و مبهم آن را دور زده و اندیشه‌های خود را در قالب و لباسی دیگر، ارائه کنند.

نسیم خاکسار به این امر اشاره کرد که این سانسور‌ها بیشتر ریشه سیاسی و مذهبی دارند که در طول تاریخ به صورت یک اخلاق و رفتار عمومی در آماده و به قاعده و قانونی تبدیل شده‌ا‌ند که کسی‌ جرأت تخطی از آن را ندارد و حتی عدم رعایت از آن توهین به مردم و مخالفت با اخلاق عمومی تلقی‌ می‌‌شود.

بدین ترتیب مثلاً سخن گفتن از رابطه جنسی‌ بین زن و مرد حکم یک تابو را دارد و این امر باعث شده است که به این موضوع به صورت تحلیلگرانه پرداخته نشود. آقای خاکسار با تأکید بر موقعیت برتر نویسندگان و شاعران در تبعید‌، یاد‌آور شد که چون این اشخاص تبر سانسور بالای سرشان نیست‌، می‌‌توانند نقش مهمی‌ را در تاریخ ادبیات ایران بازی کنند.

یعنی زبان فارسی‌ را به سر‌چشمه‌های روشن و زلال آن برگردانده و نارسایی تصنعی و ابهماتی را که سانسور دولتی، مذهبی‌ و خصوصاً اخلاقی‌ عمومی به آن تحمیل کرده است‌، از آن بزدایند. هر چند که تحمیل‌های زاییده از قوانین اخلاق عمومی که فرهنگ ایران را در سیطره خود گرفته‌ا‌ند نقشی‌ پیچیده‌تر از سانسور‌های دولتی دارند و به نوعی به «وجدان عمومی» تبدیل شده‌اند و به زودی از اذهان ایرانی‌ زدوده نمی‌‌شوند. شناخت این موضوع و آگاهی‌ از این معضلات سیاسی و اجتماعی که در طول تاریخ با هم گره خرده‌ا‌ند، خود بسیار امید‌آفرین است.

صالح روضاتی، نوازنده

در بخش دیگری از این همایش فرهنگی‌ هنری، بهروز حشمت، مجسمه‌سازی که از سال‌ها پیش در آثارش به موضوع حقوق بشر می‌‌پردازد‌، بعد دیگری از هنر خود را ارائه داد. حشمت این‌بار از کارگاه خود که با لحنی طنز‌آمیز و پدرانه آن را «آهنگرخانه» می‌‌نامد بیرون آمد‌ه و اشعار خود را به گوش ادب دوستان رساند. وی در اشعارش‌، با کلماتی‌ ساده و بی‌ریا‌، آزدانه و بدون تصنع به احساسات انسانی‌ خصوصاً احساسات انسان در غربت پرداخت.

لازم به یاد‌آوری است که پرستو فروهر نیز قرار بود در این نشست فرهنگی‌ ادبی‌ وین شرکت کند، ولی‌ متأسفانه به دلیل یک سانحه نتوانست در آن حضور یابد. صالح روضاتی، هنرمند جوان و نوازنده ساز‌های کاخون و دفّ با هنر‌نمایی خود مراسم جمعه شب را همراهی کرد و تحسین همگان را بر‌انگیخت.

لازم به توضیح است که این همایش فرهنگی‌ به همت آقای گرجی مرزبان و انجمن ادبی‌ فرهنگی کوول و تنی چند از دست اندر کاران ادبی‌ در کتابخانه مرکزی شهر وینچون، شاعر اتریشی رودلف کراوس و سرپرست بخش ادبی توماس گلدنر برگزار شد.

بهروز حشمت، مجسمه‌ساز

عنوان این همایش «آزادی بیان»، با نام پروژه‌ای که از دو سال پیش در همین کتابخانه شکل گرفته است و در حقیقت پروژه جمع‌آوری کتاب‌های فارسی‌ در زمینه شعر و داستان معاصر برای ایرانیان نسل دوم مقیم اتریش بوده، هم‌نام است.

این پروژه که از دو سال پیش با همت گرجی مرزبان و همسرش و تنی چند از فرهنگیان مقیم وین چون ویدا مشایخی و مریم مومنی فقط با صد جلد کتاب به مرحله اجرا در‌آمد‌، امروز با بیش از چهار‌صد جلد کتاب از جمله کتاب‌هایی‌ که از تیغ سانسور نگذشته‌ا‌ند‌، به هستی‌ و فعالیت خود با موفقیت ادامه می‌‌دهد و یکی‌ از فعال‌ترین بخش‌های کتابخانه مرکزی وین محسوب می‌‌شود.

هدف نهایی رساندن تعداد کتاب‌ها را به هزار جلد و تداوم برگزاری نشست‌های فرهنگی‌ هنری دوزبانه به آلمانی و فارسی زیر چتر آزادی بیان است. باشد تا این برنامه روزی خود نیز نهادینه شده و سنت ناپسندیده سانسور و دخل و تصرف را جایگزین کند.