طاهره صفارزاده؛ آوانگارد‏ترین شاعر ایران در دهه‏ی ۵۰

معصومه ناصری

روز شنبه، دنیای شعر و ادبیات ایران یکی از چهره‏های خودش، طاهره صفارزاده، شاعر و مترجم را از دست داد. طاهره صفارزاده در سال ۱۳۱۵ در شهر سیرجان در استان کرمان، به دنیا آمد.

از آثار وی باید از «رهگذر مهتاب»، «حرکت و دیروز» و «بیعت با بیداری» نام برد. در رابطه با جنبه‏های گوناگون فعالیت‏ها و آثار طاهره صفارزاده، با احمد میراحسان، شاعر و منتقد ادبی، گفت و گو کرده‌ام.

آثار صفارزاده از منظرهای مختلف می‏تواند دیده شود: مانند اخوان ثالث، فروغ، رویایی، شاملو و… او در متن تجربه‏ی نیمایی و مابعد نیما، به عنوان یک شاعر میان شاعران دیگر است.

می‏توانم بگویم آوانگارد‏ترین شاعر ایران در دهه‏ی ۵۰ و شاعره زن یکه‏ی آن دوره، طاهره صفارزاده بود. بعد از فروغ و اقبال وسیعی که شاعران زن به شعر او داشتند و تاثیری که او بر شاعران زن و مرد دهه‏ی ۴۰ گذاشته بود، با یک فضای راکدی روبه‌رو بودیم.

صفارزاده که قبل از این، شاعری نه چندان مهم بود و مهم‏ترین ویژگی شعرش داشتن یک نگاه اجتماعی، معترض و عدالت‏خواهانه محسوب می‏شد، با سفر به آمریکا، شعرش بسیار متحول ‏شد.

شعرهای انگلیسی‏اش مثل شعر «سد و بازوان» به زبان فارسی ترجمه می‏شد، کتاب شعر «طنین در دلتا» ی او یک اتفاق بزرگ در زبان فارسی بود.

در حقیقت، با این شعرها، با یک ساختار بسیار مدرن و بی‏نظیر در تجربه‏ی شعر فارسی ـ جدا از جنسیت شعر زنانه یا مردانه ‏ـ روبه‌رو شدیم.

فکر می‏کنم شعر دهه‏ی ۷۰، به طور ناقصی از گرافیک شعر طاهره صفارزاده استفاده کرد. ولی به‏سبب فاصله‏ی ایدئولوژیکی مجموعه‏ی شعر مدرن نیمایی با شعر «سِفر پنجم» و فضای فکری این کتاب، غالباً این تاثیر و این ارتباط نادیده گرفته شده و بنا به نگاه انقلابی و شیعی صفارزاده به شعر، غالباً ذکری از او در فضای شعر مدرن نیست و دست‏آوردهای او دیده نمی‏شود.

از طاهره صفارزاده به عنوان شاعری نام بردید که در دوره‏ای بسیار آوانگارد بود. چرا این وجه آوانگارد چهره‏ی طاهره صفارزاده در ادامه‏ی دوران شاعری او، دوام نیاورده است؟

طبیعتاً آدم‏ها تغییر می‏کنند و ما حق نداریم جهت‏های تغییر ‏آن‏ها را بر طبق میل خودمان تفسیر کنیم یا با اجبار به آن‏ها بگوییم که زندگی‏شان در چه مسیری را شکل بدهند.

آن‏چه مسلم است، طاهره صفارزاده با گرایشات مابعدالطبیعی که داشت و با گرایش به شدت اجتماعی و نگرش اجتماعی که در شعرش بود، به ویژه بعد از «طنین در دلتا»، دچار یک تحول آشکار در حوزه‏ی شعرش شد.

احساسِ در پرتو فیض الهی بودن و یک تجربه‏ی اجتماعی ‏ـ‏ عرفانی سراپای او را فراگرفت و به این ترتیب، در مسیر دیگری راه رفت که با مدرنیسم متفاوت بود.

طاهره صفارزاده، شاعر و مترجم

هم‏زمان از یک گرایش مابعدالطبیعی در شعر خانم صفارزاده، صحبت می‏کنید. در عین حال می‏دانیم که ایشان، دورانی نماد شعر معترض بوده. چطور این حرکت اتفاق افتاده است؟

گرایش مابعدالطبیعی یا حتی گرایش‏های دینی، هرگز مغایر با نگاه اجتماعی معترض یا انقلابی نیست. در حوزه‏ی مسیحیت هم بسیاری از هنرمندان، شاعران و سینماگرانی را می‏بینید که ضمن داشتن دیدگاه حتی مذهبی، گرایشات اجتماعی هم در آن‏ها دیده می‏شود.

بهتر است از یک نوع نگاه سیاست‏زده و قالبی جدا شویم و آدم‏ها را در موقعیت واقعی‏شان تماشا کنیم، ارزش‏های آن‏ها را هرچند با باورهای ناظر، مغایر باشد، با دقت پی‏گیری کنیم.

در طاهره صفارزاده، پیوند بین خرد جاودان و تأملات دینی، به شدت با یک برداشت عدالت‏خواهانه و آزادی‏خواهانه درهم آمیخته و شدت این گرایش در او، بعد از انقلاب به وضوح دیده می‏شود.

طبیعتاً هرگز به عنوان شاعری که مبلغ یک نوع نظام قدرت است، با او برخورد نمی‏کنیم. چرا که او همیشه با گرایش به الگویی از معصومان در حوزه‏ی پیشوایان دینی که در کتاب‏ها و نوشته‏هایش هست (امام علی، حضرت زهرا)‌، با انواع و اقسام اتلاف‏ها و اصراف‏ها، محدودیت‏ها، تحجرها و روش‏های غیرعادلانه مبارزه کرده و مرز خود را با سو‌استفاده از قدرت، بیان کرده و ترجیح داده است در این زمینه گوشه‏گیری کند و چهره‏ی معترض خود را حفظ کند.

ضمن این‌که قیداندیشی و اعتراض در شعر صفارزاده با هم است و این محدود به حوزه‏ی برخورد ‏سیاسی در فضای داخلی نیست. طاهره صفارزاده به مناسبات ناعادلانه‏ در سطح جهان معترض است.

شعر معترض خانم صفارزاده در دهه‏ی ۵۰ که ما از او خوانده‏ایم و شما هم به آن اشاره کردید، تداوم پیدا نکرد. آیا آن دنیای آرمانی که سرشار از عدالت بود و طاهره‏ صفارزاده به عنوان یک شاعر، در شعرهایش ا‏ز آن حرف می‏زد، بعداً با وقوع انقلاب به نظر او، محقق شد که آن رویه‏ی شعری را ادامه نداد؟

نه، اتفاقاً فکر می‏کنم ادامه پیدا کرد. شما زیاد پی‏گیر شعرهای بعد از انقلاب ایشان نبوده‏اید. از نقطه‏نظر تجربه‏ی زبان مدرن، طاهره صفارزاده، کم‏کم به تجربه‏های مدرنیستی شعر بی‏توجه شد، منتها از نقطه‏نظر گوهر اعتراض، شعر او کماکان حالت خود را حفظ کرد.

حتی شعرهایی که بعد از انقلاب سرود، مدام به وجود نابرابری در دنیا اشاره دارد و در برابر انواع نظام‏های قدرت گردنکشی می‏کند.

به نظر من، حتی در چند شعر، آشکارا با آن چیزی که در فضای داخلی، از نظر او، نوعی ترک آرمان‏های عدالت‏جویانه و گرایش به قدرت‏پرستی بود، مرزبندی دارد.

آخرین شعری هم که از او در روزنامه‏ی اطلاعات، در ارتباط با «شب‏های برره» چاپ شد، کاملاً یک شعر معترض و بدون مجامله است.

مدرنیست‏های ما که از نوعی تعهد اجتماعی در شعر گذشته‌اند، به سبب این‌که طاهره صفارزاده خود را وقف این کرده بود که به یک صدای عدالت‏جویانه تبدیل شود، ‏‏‏‏آن را شعری شعاری تلقی می‏کردند.

البته در این شعر، شعار نقش مهمی داشت و خود او هم پنهان نمی‏کرد که گرایش دارد صدای شعور خودش را در غالب ساختارهای زبانی نظم ثبت کند.

خانم طاهره صفارزاده، شاعر کتاب‏ها و شعرهای بسیاری، روز شنبه درگذشت. با درگذشت خانم صفارزاده، ادبیات فارسی چه چیزی را از دست داده است؟

خانم صفارزاده جایگاهی دارد که به نظر من، شناخته شده نیست. متاسفم که ایدئولوژی و سیاست باعث شده حتی به پژوهش‏هایی که در حوزه‏ی شعر صورت می‏گیرد، با نوعی پیش‏داوری نگاه شود.

اهمیت طاهره صفارزاده، صرفاً در ارتباط با شعر، نوعی تجربه‏ی زبانی مبتنی بر ساختارهای زبان قرآن در شعر مذهبی اجتماعی و عدالت‏جویانه نیست، بلکه پژوهش‏های بزرگ او در حوزه‏ی علم تجربه و زبان علم، آموزش زبان علم و ترجمه‏ی تخصصی در خدمت استقلال علمی، صنعتی و اقتصادی، بسیار مهم است.

خود دکتر صفارزاده بسیار دل‏خون بود از این‏که فعالیت‏های بزرگ و مهم او در ارتباط با زمانی که در کتاب‏های زبان صنعت در دوران مسوولیتش انجام داده بود، نادیده گرفته شده است.

حتی نامه‏ای به شورای انقلاب فرهنگی نوشت و تلاش‏های مختلفی را در ارتباط با تدوین فرهنگ‏های تخصصی، به شورای فرهنگستان زبان و ادب فارسی ارائه داده بود.

برنامه‏ی پیشنهادی ادبیات به زبان انگلیسی، برای او حکم این را داشت که دریچه‏ای به جهان علم امروز در زبان فارسی باز کند.

اما این حوزه اساساً مورد توجه واقع نشد و تلاش‏های مهم او در دانشگاه، ناتمام رها شد. او این را به سو‌مدیریت و روابط ناسالم و حسادت‏آمیزی مربوط می‏دانست که بر حوزه‏ی دانش حاکم است.

در عین حال، طاهره صفارزداه در حوزه‏ی پژوهش در قرآن و دین، با یک نوع ایمان خالصانه‏ای که در او وجود داشت، کارهای زیادی کرد. به‏ویژه به خاطر رساندن گوهر تجربه‏ی قرآنی به ملت‏های دیگر، به زبان انگلیسی زحمت زیادی کشید.

در عین حال، کماکان با شعر، هم‏زیستی داشت و شاید از آخرین نسل شاعرانی بود که رابطه‏اش با شعر، یک رابطه‏ی بسیار ویژه و دست‏نیافتنی بود.