«سرزمین ویران» روایت‌گر تهی بودن انسان

ناصر غیاثی

آوریل بی‌رحم‌ترین ماه است
یاس‌ها را از خاک مرده می‌رویاند
خاطره و اشتیاق را به هم می‌آمیزد
با باران بهاری ریشه‌های خواب‌رفته را بیدار می‌کند.

آن‌چه خواندید ترجمه‌ی چهار مصرع‌ آغازین معروف‌ترین شعر قرن بیستم، یعنی «سرزمین ویران» از تی. اس. اِلیوت به ترجمه‌ی محمود داوودی و خلیل پاک‌نیا است.

تی اِس الیوت، شاعر آمریکایی

تی اِس الیوت که بود

توماس ستیرنس الیوت (Thomas Stearns Elliot) یا تی. اس. الیوت در سال 1888 در ایالت میسوری آمریکا به دنیا آمد. پس از تحصیل در رشته‌های فلسفه، زبان‌های اروپایی و شرقی و نیز ریاضیات در دانشگاه‌ هاروارد و اخذ درجه‌ی دکترای فلسفه از دانشگاه سوربون فرانسه، به مدت سه سال در هاروارد تدریس کرد. سپس به اروپا بازگشت و مقیم انگلستان شد. ابتدا معلم، سپس کارمند بانک و سرانجام مدیر یکی از انتشاراتی‌های مهم انگلستان شد و تا آخر عمر در همان سمت باقی ماند.

الیوت که با انتشار شعر «آواز عاشقانه‌ی جی. آلفرد پروفراک» در سال 1917 شاعری کم و بیش شناخته شده بود، با انتشار منظومه‌ی بلند «سرزمین ویران» در سال 1922 تبدیل به شاعری برجسته و تاثیرگذار شد. دیگر شعر معروف او «چهار کوارتت» در سال 1944 به چاپ رسید.

مقالات متعدد الیوت در باب شعر، نقد شعر و فرهنگ، تاثیر انکارناپذیری بر شعر آمریکایی – انگلیسی گذاشت. از او چند نمایش‌نامه نیز منتشر و اجرا شده است. و سرانجام این‌که جایزه‌ی نوبل ادبیات سال 1948 به این شاعر، نمایش‌نامه‌نویس و منتقد ادبی تعلق گرفت.

الیوت به سال 1965در لندن درگذشت و در دهی به نام ایست کوکر (East Coker) که عنوان یکی از شعرهای او نیز هست، به خاک سپرده شد.

درباره‌ی منظومه‌ی سرزمین ویران


منظومه‌ی «سرزمین ویران» (The Waste Land) شامل 433 بیت در متن اصلی است که سال 1922 در مجله‌ی Criterion که خود الیوت بین سال‌های 1922 تا 1939سردبیر آن بود، انتشار یافت و بلافاصله با استقبال بی‌نظیر خوانندگان و منتقدین شعر مواجه شد و جایزه‌ی «دیال» را به خاطر «خدمات ارزنده به ادبیات آمریکا» از آن او نمود.

الیوت منظومه‌ی «سرزمین ویران» را به شاعر آمریکایی و دوست صمیمی‌اش اِزرا پاوند، که در ویرایش متن به او کمک کرده بود، پیشکش کرده است. برخی معتقدند سهم ازرا پاوند در این کتاب کم از خود الیوت نیست، چرا که پاوند گذشته از تصحیحات متعدد، دو سوم از شعر یعنی چیزی حدود 260 بیت را حذف کرده بود.

منظومه‌ی «سرزمین ویران» از پنج شعر تشکیل شده است: تدفین مردگان، یک دست شطرنج، موعظه‌ی آتش، مرگ در آب و آن‌چه رعد گفت.

مضمون اصلی این اثر که یکی از مهم‌ترین و موثرترین و در عین حال پیچیده‌ترین آثار شعری قرن بیستم است، تهی بودن انسان در دوران مدرن است و در آن ارجاعات و تلمیحات بی‌‌شماری به منابع شعری، تاریخی و مذهبی، از جمله انجیل، اوپانیشادها، شکسپیر و ریشارد واگنر یافت می‌شود و هم از این روی شاید بتوان آن را نخستین شعر بینامتنی خواند.

این شعر بلند آغازگر شعر مدرن بوده و تاثیر بسیار زیادی بر ادبیات آنگلوساکسون داشت. جایگاه این شعر الیوت را در تاریخ شعر، مانند جایگاه نخستین تابلوی کوبیستیپیکاسو در تاریخ نقاشی می‌دانند.

جلد روی کتاب «سرزمین ویران»

مضامین شعر «سرزمین ویران»

امروزه تفاسیر و تحلیل‌های متعددی از «سرزمین ویران» در دست است. چنان‌که آمد، منتقدین به‌طور کلی مضامین کتاب را تهی بودن انسان دوران مدرن، زمان، جاودانگی، دین و تناسخ، آشتی با ارواح گذشته دانسته‌اند.

الیوت بر این اعتقاد بود که انسان در جهانی خالی از معنی زاده می‌شود. او اعتقاد را در «سرزمین ویران» بازتابانده است. برخی از منتقدین نیز براین باورند که اشعار الیوت، به عنوان شاعر شهرهای بزرگ، پرسش‌هایی قدیمی مثل «از کجا آمده‌ایم و به کجا می‌رویم» را بار دیگر طرح می‌کند.

«سرزمین ویران» در زبان فارسی

این منظومه‌‌ی (The Waste Land) از پنجاه و اندی سال پیش با چندین ترجمه‌ (به قولی سیزده بار) و تحت عنوانین متعددی از قبیل «سرزمین هرز»، «سرزمین ویران»، «سرزمین بی‌حاصل» و «دشت سترون» به فارسی برگردانده شده است که تمامی‌ آن‌ها امروز جزو کتاب‌های کمیاب محسوب می‌شوند.

نخسیتن ترجمه از این شعر با عنوان «سرزمین ویران» در سال 1334 توسط رازی، حمید عنایت و چنگیز مشیری بوده که در «جنگ هنر و ادب امروز» انتشار یافت و آخرین‌اش با همین عنوان که به ترجمه‌ی محمود داوودی و خلیل پاک‌نیا در زمستان 1386 نشر سی و دو حرف در سوئد به بازار فرستاده است.

کتاب «سرزمین ویران» داوودی و پاک‌نیا تنها منظومه‌ی «سرزمین ویران» را در برنمی‌گیرد، بلکه علاوه برآن، شش شعر دیگر، «آواز عاشقانه‌ی جی. آلفرد پروفراک»، «پیری»، «سفر مجوسان»، «رژه پیروزی»، «مشکلات یک دولت‌مرد»، «مردان پوک»، چند شعر کوتاه و مقاله‌ی مشهور الیوت «سنت و استعداد فردی» را در نیز دربرمی‌گیرد.

مترجمان در پیش‌گفتار کتاب آورده‌اند: «اگر راست باشد که هر متنی با متن‌های بی‌شماری در گفت‌وگوست دشواری کار دوچندان می‌شود. پس خوش‌خیالی است اگر مترجمی گمان کند که می‌تواند همه‌ی زیر و بم‌ها و حالت‌های متنی را که به فرهنگ و زبان دیگری تعلق دارد بازآفرینی کند...» و پیش‌نهاد داده‌اند برای «دانستن ارجاع‌های الیوت به متون کهن... خواننده با جست‌وجوی ساده‌ای در شبکه‌ی اینترنت به آن ارجاع‌ها دسترسی دارد.»

ترجمه‌ی محمود داوودی و خلیل پاک‌نیا همراه با صفحه‌ی دیجیتالی صداست.

علاقه‌مندان برای خواندن ترجمه‌ی تازه‌ی یکی از شعرهای کتاب یعنی «سفر مجوسان» و بخشی از مقاله‌ی «سنت و استعداد فردی» می‌توانند به وبلاگ خلیل پاک‌نیا، «باغ در باغ» مراجعه کرده و برای سفارش کتاب با نشر سی‌ودو حرف khalil.paknia@gmail.com تماس بگیرند.