«انسانم آرزوست»، ‌برگزیده‌ای که بیش از هر برگزیده‌ای توضیح دارد

سعید شکیبا

عصر روز چهارشنبه، ششم آذرماه، مراسم جشن رونمایی کتاب «انسانم آرزوست» به همت انتشارات نگاه و مجله‌ی بخارا در تهران برگزار شد. این کتاب که گزیده‌ی غزلیات شمس به انتخاب و شرح بها‌ءالدین خرمشاهی است، شامل 400 غزل است که در هفتصد صفحه به چاپ رسیده است.

در حاشیه‌ی نشست و رونمایی کتاب «انسانم آرزوست» با بهاالدین خرمشاهی ادیب و پژوهشگر ایرانی گفت‌وگویی کردم. کسی که علاقمندان به ادبیات فارسی حتما حافظ‌نامه‌ی او را به یاد دارند.

گفت‌وگو را از اینجا بشنوید.

آقای خرمشاهی، لطفا توضیح دهید که کتاب «انسانم آرزوست» چه تفاوتی با دیگر برگزیده‌ها دارد و شما برای انتخاب این چهارصد غزل از بین سه‌هزار غزل چه معیارهایی داشتید؟

مقدمتا می‌گویم که ما چندین تصحیح کامل از دیوان کبیر یا غزلیات شمس داریم. نخستین چاپ از این دیوان حدود ۱۵۰ سال بیش در هند بود. چاپ ایرانی اعلا و اعظم‌اش کار استاد فروزانفر است که در یازده نسخه منتشر شده است. مهمترین نسخه‌ی ایشان که نسخه‌ی فریدون نافذ بوده و به نسخه‌ی قونیه معروف است، بر تربت مولانا وقف شده است. این نسخه، نسخه‌ای‌ست که استاد توفیق سبحانی آن را دوجور چاپ کرده است. یکجور چاپ عکسی که از سوی انجمن «حکمت و فلسفه» منتشر شده، یکجور هم چاپ حروفی کردند که از طرف «انجمن مفاخیر و آثار فرهنگی» منتشر شده است. البته یک چاپ عکسی اعلاء هم داریم که به چاپ قونیه معروف است که همان نسخه را در قونیه چاپ کردند. همان که در انجمن هم در ایران تجدید چاپ شده است، اصل‌اش درقونیه بوده است. این دیوان سه‌هزارودویست به بالا غزل دارد، سی‌وپنج هزار بیت به بالا هست. از همان آغاز احساس می‌شده که این همه غزل را نمی‌شود خواند، نمی‌شود مطالعه کرد، نمی‌شود درس داد، نمی‌شود شرح کرد. لذا از حدود صدوسی‌ چهل سال پیش شروع کردند به برگزیده‌سازی.

بها‌ءالدین خرمشاهی- عکس از زمانه

اولین کسی که این کار را کرد رضاقلی‌خان هدایت بود که «شمس‌الحقایق» را ساخته است که ششصد و هشتاد غزل دار، با تعدادی هم رباعی و هیچ شرحی ندارد. بعد مرحوم انجوی «مکتب شمس» را ساخته با پانصدوخرده‌ای غزل، به گمانم پانصدوهفتاد غزل باشد. ایشان هم خیلی شرح کوتاهی دارد. یعنی توضیح بعضی ازلغت‌ها را دارد و در کنار غزلها گاهی هم رباعی آورده است. بعد مشروح‌ترین برگزیده‌ای که ما داریم، بعد از کار آقای شمیسا و آقای قربان ولی، کاری‌ست که استاد دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی انجام داده‌اند. کار ایشان را دو ناشر چاپ می‌کند. یکی امیرکبیر و دیگری انتشارات علمی و فرهنگی. مجموعا به سی چاپ در سی‌سال، بیشتر از سی‌سال، سی‌وچهارسال رسیده است. آخرین کاری که شده است، «انسانم آرزوست»، کاری‌ست که من کردم. فرق کار من با دیگران این است که من توضیحات ذیل غزل را آورده‌ام. هزاروهشتصدتا یاداشت ریز و درشت که (به طور متوسط هر کدام یک صفحه) در زیر هر غزل آورده شده است. یک مقدمه نسبتا کوتاهی دارد در معرفی مولانا و شمس و غزل‌ها و معیارهای انتخاب من.

معیارهای انتخاب من این بوده که اولا غزل خیلی بلند نباشد، چون مولانا غزل هشتاد و نود بیتی هم دارد. من غزلهایی نسبتا مثل غزلهای سعدی را انتخاب کردم. مثلا بین ده تا پانزده بیت. معیار دیگر اینکه عربی زیاد نداشته باشد یا تماما عربی نباشد یا اینکه ترکی نباشد. البته اینها کم هستند. عربی زیاد است، ولی ترکی کم است. یونانی هم کم است. فقط یک غزل من می‌شناسم که قافیه‌ی یونانی دارد که آن را هم انتخاب نکردم. نیکلسون در انتخابی که از غزلها کرده است می‌گوید، البته زیاد نیست غزلهایی که او انتخاب کرده و از صدتا کمتر است، من دیدم چاره‌ای دیگری ندارم جز اینکه به شعرشناسی خودم و انسی که با ادب فارسی دارم تکیه بکنم. همه‌ی برگزینندگان هیچ راهی نداشتند جز اینکه شعرشناسی و انس‌شان را با مولانا که فوق‌العاده اهمیت دارد معیار قرار بدهند. من هم همین کار را کردم. امید هست که این ‌برگزیده‌ای که بیشتر از هر برگزیده‌ای توضیح دارد، برای دانشجویان، یا کسانی که می‌خواهند واقعا معنای تلمیحات، اشارات، استعارات یا لغت‌های دشوار و عبارتهای عربی را دریابند مفید باشد.

تصویر روی جلد کتاب

ترکیب‌بندی کتاب چگونه است؟
راجع به سماع، عشق، سلیمان، جعفر طیار و هر چیزی که احساس می‌کردم خواننده اینجا مکث می‌کند و متوجه نمی‌شود اشاره به کجاست، منطق‌الطیر سلیمانی مثلا یا نظیر اینها مثل اشارات قرآنی، اشارات حدیث و اشارات فرهنگ عامه، همه اینها را من بیرون کشیدم و در ذیل غزلها آوردم. می‌شود گفت که من یک صفحه برای هر غزل به‌طور میانگین یادداشت نوشته‌ام. یادداشتها از دو یا سه شروع می‌شود تا نزدیک چهل‌تا هم شده که من زیر غزلی یادداشت نوشته‌ام. شش جور فهرست هم در پایان گذاشته‌ام که به‌طور مختصر می‌گویم، فهرست آغاز غزل، فهرست قافیه غزل. فهرست کلمات شرح‌شده. مثلا اگر کسی استون حنانه را بخواهد، اینکه در کجاست، خب نمی‌تواند پیدا بکند. این فهرست نشان می‌دهد که کجا مراجعه کند. فهرست آیات و فهرست احادیث. آیات هم زیاد است، احادیث نسبتا کمتر است. فهرست کتابشناسی آثاری که واقعا رجوع کرده‌ام و مراجعه‌ی همیشگی من بوده، کتاب را به‌پایان می‌برد. کتاب نزدیک هفتصد صفحه در قطع وزیری‌ است که انتشارات نگاه به بهترین وجهی در شمارگان یازده‌ هزارتا آن را در همین هفته‌ای که الان چهارشنبه‌ است منتشر کرده.

در انتخاب غزل‌ها با کسی مشورت هم کرده‌اید؟
بله. من تمام برگزیده‌های برجسته را فیش کرده بودم و مشاوره می‌کردم. مثلا پنج‌تا را من فیش کرده بودم. وقتی دیدم که پنج انتخاب‌کننده‌ی باسلیقه یک غزل را آورده‌اند، روا نبود که من دیگر آن غزل را نیاورم. چون پنج سلیقه آن را پسندیده بود. این بود که مشاوره با این فیش‌دان، برگه‌دان خودم می‌کردم و انتخابهای دیگران را ارج می‌گذاشتم و اهمیت می‌دادم. در این صورت مشورت من با کارهای دیگران بوده. بعضی وقتها به شروح مثنوی هم رجوع می‌کردم، شرح استاد اسلامی که تشریف دارند و لطف دارند در این مجلس حاضر هستند، از شرح ایشان و شرح آقای زمانی هم استفاده می‌کردم. و همین‌جا مژده بدهم که استاد کریم زمانی شارح مثنوی در هفت جلد، ایشان دارند بیت به بیت، این سی‌وپنج هزار بیت به بالا را، شرح می‌دهند که احتمالا ده جلد خواهد شد و الان هزار غزل را توانسته‌اند شرح بکنند که می‌شود کمی کمتر از یک‌سوم. باید انتظار داشت که در سه‌ چهارسال آینده این شرح کلا باهم احتمالا، به نظرم، در ده جلد منتشر می‌شود که دیگر هیچ مشکلی باقی نمی‌گذارد. ولی این برگزیده‌‌ی «انسانم آرزوست» فعلا در میان برگزیده‌ها بیشترین توضیحات را دارد و برای دانشجویان رشته‌های ادبی و شعردوستانی که مشکلاتی دارند در مفردها، ترکیب‌ها و عبارتها، باعث حل این نکات شده است.

کل دوره‌ای که این کتاب را می‌نوشتید، چه زمانی طول کشید؟
دو سال تمام کار اصلی من این بود. شش ماه اول به انتخاب غزل‌ها گذشت و غزل‌ها شماره دارد. چهارصد و پنجاه‌تا بود که من سخت‌گیری کردم و چهارصد غزل شده است. یک‌هشتم تقریبا. اگر آن هزارودویست تا را در نظر بگیرم، این چهارصدتا می‌شود یک هشتم. یک هشتم کل غزلها انتخاب شده، تقریبا به اندازه‌ی دیوان حافظ. و ضمنا برحسب قافیه در این دفتر، در این کتاب مرتب‌اش کرده‌ام. یعنی اگر کسی قافیه شعر را بداند، می‌تواند اصلا مستقیما به دیوان مراجعه بکند. مثل همان حافظ که تا حالا همین کار را کرده‌اند، یعنی از قزوینی به بعد همه این کار را کرده‌اند، می‌شود غزل را در میان خود دفتر پیدا کرد.