کميسر صدساله‌ی ادب فارسی

روشنا سورج، تاجیکستان

فایل صوتی گزارش را از «اینجا» بشنوید.

دانيل سمينويچ کميسارف

دانيل سمينويچ کميسارف، يکی از ايران‌شناسان بزرگ روس، صد ساله شد. او هنوز به همراه همسر نودوپنج ساله‌اش در مسکو، به تحقيق و ترجمه‌ی ادبيات معاصر ايران ادامه می‌دهد.
نتوانستم با خود دانيل کميسارف تماس بگيرم، اما موفق شدم با دکتر عالم جان خواجه مرادف، محقق ادبيات ايران و تاجيکستان و يکی از شاگردان دانيل سميانويچ در شهر دوشنبه، در باره‌ی زندگی و فعاليت‌های گوناگون اين خاورشناس صد ساله‌ی روس صحبت کنم.

خاورشناسان، حداقل در شوروی سابق، به اتفاق، کميسارف را به‌عنوان ايران‌شناسی در سطح جهانی اعتبار می‌کنند. دکتر خواجه مرادف در پاسخ پرسش من که: مهم‌ترين خدمت آقای کميسارف به ادبيات فارسی عبارت از چيست می‌گويد:
تاکنون هيچ محققی نتوانسته به اندازه‌ی کميسارف ادبيات قرن نوزده و بيست ايران را، به‌ويژه در نثر داستانی، تحقيق، ترجمه، چاپ و ترغيب کند و برای جهانيان معرفی کند. به گفته‌ی آقای خواجه مرادف، دانيل سمينويچ زندگی و آثار اديبان بزرگ ايران، همچون جمالزاده، به‌آذين، جلال آل‌احمد، جمال ميرصادقی، سيمين دانشور، صادق هدايت، بزرگ علوی، صادق چوبک و ملک‌الشعرا بهار را تحقيق و نقد کرده و آثار آنها را، به دستياری همسرش، از زبان فارسی به روسی ترجمه و به تعداد صد تا صدوپنجاه هزار نسخه در مسکو چاپ کرده است. تحقيقات زياد وی در بخش تشکل و تکامل نثر داستانی فارسی تاکنون حائز اهميت ارزيابی می‌شود. کتاب حجيم «تاريخ ادبيات فارسی قرن نوزده و بيست» در علوم ادبيات‌شناسی ايران کم‌نظير ارزيابی می‌گردد و به تأکيد آقای خواجه مرادف، اين مرحله ادبيات فارسی حتا در خود ايران هم در اين سطح مورد بررسی قرار نگرفته است. اين کتاب که چند سال پيش در مسکو به چاپ رسيد نتيجه‌ی زحمات بيست ساله‌ی آقای کميسارف و شاگردانش است. آقای کميسارف از جمله معدود خاورشناسانی‌ست که ادبيات روشنگرای ايران را نيز مورد پژوهش قرار داده است.

تحقيق روابط فرهنگی يا تأثير ادبيات اروپا بر ادبيات ايران و تأثير شعر فارسی بر ادبيات اروپا از جمله پژوهش‌های بسيار جالب آقای کميسارف به شمار می‌رود. به مناسبت صدمين سالگرد صادق هدايت، دکتر کميسارف کتابی را تحت عنوان «صادق هدايت پس از مرگ» تأليف و چاپ کرده است که شاهکاری در ادبيات‌شناسی ايرانی به شمار می‌رود.

دانيل کميسارف با اديبان و دانشمندان ايرانی مانند صادق هدايت، ملک الشعرای بهار، انجوی شيرازی و مجتبا مينوی دوستی بسيار نزديک داشت. سه سال قبل، کتاب تازه‌ی دانيل کميسارف تحت عنوان «مرحله‌ای تازه در نقاشی ايران» در باره‌ی زندگی و آثار کمال‌الملک، نقاش بزرگ ايران در قرن بيست، منتشر شد که خاورشناسان روس آن را تحقيقی بی‌سابقه در هنر نقاشی ایران ارزيابی کردند.

دانيل در ماه مه سال ۱۹۰۷ در شهر کرکی امارت بخارا متولد شد و آموزش متوسطه را در شهر چارجوی اين امارت فراگرفت. در حال حاضر شهرهای کرکی و چارجو در قلمرو ترکمنستان قرار دارند. پدر وی که معلم بوده است در اواخر قرن نوزده به خاطر تدريس در مدارس روسی – محلی از روسيه به بخارا آمد. اين پسر روس در محيط شعرپرور امارت بخارا آموزش و پرورش ديد و اين علاقه‌ی بسيار بارز وی را بعد از پيروزی انقلاب بلشويک‌ها برای تحصيل در بخش زبان و ادبیات فارسی به درگاه اولين دانشگاه آسيای ميانه به تاشکند آورد. بعد از فارغ التحصيل شدن، تحصيل را در دانشگاه لنينگراد (سن پترزبورگ) که تاکنون از لحاظ آموزش و پرورشِ کادرهای خاورشناس از معتبرترين نهادهای عالی آموزشی و پرورشی محسوب می‌شود، نزد اساتيد سرشناس ايران‌شناس ادامه داد. آقای کميسارف که در دهه‌ی سی قرن بيستم ميلادی در تاجيکستان در امور دولتی و آموزشی و پرورشی و در دهه‌ی چهل در ايران حدود ده سال در امور ديپلماسی ايفای وظيفه کرده، تقريباً به همه گويش‌های زبان فارسی ايران و تاجيکستان روان صحبت می‌کند.

دکتر عالم‌جان خواجه مرادف، محقق ادبيات ايران و تاجيکستان

عالم جان خواجه مرادف می‌گويد مهم‌ترين خدمتی که دانيل کميسارف برای جمهوری‌های برادر اتحاد شوروی سابق، به‌ويژه تاجيکستان فارسی زبان انجام داده، آموزش و پرورش کادرهای زياد خاورشناس بوده است. همچنين وی در تهيه و چاپ کتب درسی دانش آموزان و دانشجويان تاجيکستان نيز سهيم بوده است.

او تا زمان فروپاشی اتحاد شوروی همه‌ساله برای کوتاه مدت به دوشنبه می آمد و در دانشگاه ملی تاجيکستان ادبيات فارسی تدريس می‌کرد که عالم جان خواجه مرادف در دهه‌ی هفتاد از جمله شاگردانش بوده است که بعداً موفق شده تحصيلش را در مسکو ادامه بدهد و کار علمی‌اش را تحت نظر آقای کميسارف انجام بدهد.

دکتر کميسارف که از سال ۱۹۵۲ بدين‌سو در پژوهشگاه خاورشناسی فرهنگستان علوم اتحاد شوروی سابق و حالا روسیه ايفای وظيفه می‌کند در مسکو با همسرش، يوليا کميساروای نودوپنج ساله، محقق ادبيات روس و دو پسر و دو نوه‌اش به سر می‌برد. هرچند يوليا کميساروا زبان فارسی بلد نيست ولی ويراستار بسياری از ترجمه‌های همسر بزرگش را از فارسی به روسی انجام داده و به صورت غيرمستقيم در ترغيب ادبيات ايران سهيم بوده است. آقای خواجه مرادف می‌گويد که بيش از هفتاد سال می‌شود که اين زوج دانشمند زير يک بام زندگی می‌کنند و با هم فوق‌العاده مهربانند و خانم يوليا در همه‌ی سفرهای همسرش در تاجيکستان، ايران و کشورهای ديگر همسفر دانيل کميسارف بوده است.

آقای کميسارف به جز از تحقيق و ترجمه آثار نثر از فارسی به روسی، اشعار فارسی را هم مورد تحقيق و ترجمه قرار داده است. وی در دهه‌ی پنجاه زندگی و آثار رودکی سمرقندی را تحقيق کرده و اشعار اين پدر شعر فارسی را به روسی ترجمه و چاپ کرده است.

دکتر خواجه مرادف می‌گويد که هرچند ده سال می‌شود به دليل دوری و پرکاری نتوانسته به ديدار استاد عزيزش برسد، اما از طريق تلفن با وی زود زود تماس می‌گيرد. به گفته‌ی آقای خواجه مرادف، استادش چند روز قبل درست در روز تجليل از صدمين سالگرد زندگی‌اش برای اولين بار در پاسخ احوال‌پرسی وی از علایم پيری گفته است...

ولی دانيل کميسارف، کميسر واقعی ادب فارسی که درست ۵۵ سال می‌شود در پژوهشگاه خاورشناسی فرهنگستان علوم اتحاد شوروی سابق، حالا روسيه، ايفای وظيفه می‌کند، به گفته‌ی شاگردان زيادش در اين پژوهشگاه معروف، مانند سال‌های پيش سرحال، زنده‌دل و پرکار است.