دانشنامه‌ی فارسی ازبکستان

روشنا سراج

برای شنیدن فایل صوتی «اینجا» را کلیک کنید.

برای نخستین‌بار کتاب کم‌نظیری که ویژه‌ی زبان و ادبیات فارسی قرن ۲۰ و کنونی ازبکستان است منتشر شده و در حوضه‌های علمی، ادبی و فرهنگی در ازبکستان که مهد زبان و ادبیات فارسی به شمار ‌می‌رود، دچار استقبال گرم شده است. آین کتاب ضخیم که "دانشنامه‌ی زبان و ادبیات فارسی ازبکستان در قرن ۲۰ تا کنون" نام دارد، به زبان فارسی در تهران به تعداد هزار دانه چاپ شده و همانا اهل علم و ادب ازبکستان آن را به نام‌های دانشنامه‌ی فارسی ازبکستان، تذکره‌ی کم نظیر و نمونه‌ی ثانی توصیف کردند.

دانشنامه صد‌ها شاعر، نویسنده، خبرنگار، درام‌نویس، خوشنویس، خاورشناس و به صورت کلی اهل قلم تاجیکان ازبکستان را در ۱۲۰ سال آخر معرفی ‌می‌کند. ولی این کتاب فقط با معرفی چهره‌های ادبی و فرهنگی قرن ۲۰ از صدر ضیاء و صدرالدین عینی و فترت و پیرو... گرفته تا شاعران امروزی مثل حیات و پیمان و شاهد و پریسا و شهزاده و آذرمهر و... محدود نشده و با معرفی هر چیزی که به زبان و ادبیات فارسی- تاجیکی طی بیش از یک سده‌ی ازبکستان ارتباط ‌می‌گیرد، در واقع از یک تذکره به دانشنامه تبدیل شده است. زیرا در این دانشنامه کتاب‌ها، روزنامه‌ها، مجله‌ها، فصلنامه‌ها، نشریه‌ها، برنامه‌های رادیو- تلویزیون، انتشارات، دانشکده و دانشگاه، مراکز فرهنگی، سروده‌های مراسم سنتی، حوزه‌های ادبی و... خلاصه هر رسانه، نهاد، سازمان یا موسسه‌ای که طی بیشتر از یک قرن، به زبان و ادبیات فارسی- تاجیکی در ازبکستان مربوط بوده و ‌می‌باشد، معرفی شده است.

جعفر محمد از تاشکند که یکی از تهیه‌کننده‌گان این کتاب است، ‌می‌گوید که با چاپ دانشنامه‌ی فارسی، ازبکستان که خواستگاه اصلی زبان و ادبیات فارسی‌ست، مجدداً به عنوان یک حوزه‌ی فارسی زبان و چهارمین کشور پس از ایران، تاجیکستان و افغانستان معرفی شده است.

سه تن از مردان فرهنگ فارسی: دکتر عباسعلی وفایی، رایزن فرهنگی سابق ایران در ازبکستان و حالا رییس مرکز گسترش زبان و ادبیات فارسی در ایران و پرفسور اصل الدین قمرزاده، استاد دانشگاه سمرقند و جعفر محمد، محقق و شاعر تاجیک در تاشکند از تنظیم‌کنندگان اصلی دانشنامه‌ی فارسی ازبکستان اند.

جعفر محمد ‌می‌گوید که تا چند دهه‌ی قبل، حوزه ‌های ادبی سمرقند و بخارا در ازبکستان از پیشگام‌ترین حوزه ‌های ادبیات فارسی بوده‌اند اما حالا هرچند سمرقند این پیش‌صفی را از دست نداده امّا ادبیات فارسی در بخارا خیلی کمرنگ شده است. در ازبکستان ادبیات فارسی در چند دهه اخیر به صورت عمده در ۵ حوضه‌ی سمرقند، سرخان دریا، فرغانه- سوخ، تاشکند و بخارا پا برجا بوده و به ویژه محیط اداب پارسی در سمرقند و ترمذ (سرخان دریا) سازگار ارزیابی ‌می‌شود.

معروف آته خان‌زاده، محقق و خبرنگار روزنامه‌ی "آواز تاجیک" در تاشکند که نخستین بررسی مختصر در مورد دانشنامه‌ی فارسی ازبکستان را انجام داده است، بر نقش بزرگ این کتاب در بخش معرفی توانایی‌های نهفته‌ی شعر تاجیکان ازبکستان به جهان گسترده زبان فارسی تاکید ‌می‌کند. وی به طور نمونه، از ایرکن مقیمف، متخلص به شاهد نام ‌می‌برد که در یک روستای کوهستانی دور دست در جنوب ازبکستان زندگی می‌کند. او شاعریست جوان ولی شوریده و عارف و به سبک مولوی شعر ‌می‌گوید و در این اواخر در محافل مولوی‌خوانی تاشکند و ترمذ شوری برپا کرده است.

همچنین، بسیاری از ادیبان جوان تاجیک بعد از معرفی اسمشان در دانشنامه، ابراز دلگرمی دوباره به آفرینش به زبان مادری‌شان ‌می‌کنند. در ازبکستان در اثر سیاست‌های قومی یک قرن اخیر فضا برای زبان و ادب فارسی تا اندازه‌ای تنگ شد که زبان اصلی سمرقند و بخارا از خاستگاهش عملًا رانده شد و بخش اعظمی از اهل ادب، از استاد عینی گرفته تا ظفر صوفی فرغانی، شاعر امروزی تاجیک به تاجیکستان نقل مکان کردند. بنابر این در دانشنامه‌ی فارسی ازبکستان همه‌ی شاعران و نویسنده‌گانی که زبان مادری‌شان فارسی‌ست و در قلمرو ازبکستان در قرن ۲۰ به دنیا آمده‌اند، ولی بعدا به سبب معلوم در کشورهای دیگری به ویژه در تاجیکستان ماندگار شدند، نیز معرفی شده‌اند.

نرگس شاهعلی خاورشناس جوان ‌می‌گوید که وی با انجام یک تحقیق در باره‌ی سهراب سپهری، شاعر بزرگ ایران و ترجمه‌ی اشعار این سخنور توانا از فارسی به ازبکی، برای اولین‌بار در ازبکستان، سپهری را رونما کرد و به این دلیل نام وی هم در دانشنامه‌ی فارسی ازبکستان به عنوان یک خاورشناس آمده است. در همین حال نرگس شاهعلی اظهار شگفتی ‌می‌کند که اسم خاورشناسان بزرگ ازبک، مانند آکادیمسین شاه اسلام شاه محمدف که چند دهه‌ی پیش جایزه‌ی بین المللی فردوسی ایران را دریافت کرده و دکتر سوییمه غنی یوه که تحقیقات زیادی را در ادبیات فارسی انجام داده، در دانشنامه نیآمده است. در پاسخ این پرسش تهیه کننده‌گان دانشنامه ‌می‌گویند که در بیشترین مورد افرادی معرفی شده‌اند که زبان مادری‌شان فارسی‌ست.

بسیاری از جوانان و دانشجویان تاجیک ازبکستان بر ضرورت چاپ دانشنامه‌ی فارسی ازبکستان به فارسی سیریلیک، یعنی تاجیکی تاکید ‌می‌کنند. تهیه کنند‌گان در پاسخ این پرسش ‌می‌گویند که در این راستا اجازه‌ی مقامات ذیربط ازبکستان را دریافت کرده‌اند و کتاب آماده‌ی چاپ است ولی به دلیل کمبود هزینه، چاپ دانشنامه در تاشکند به تاخیر افتاده است.

گفته ‌می‌شود که در چاپ تاجیکی دانشنامه‌ی فارسی ازبکستان چندین چهره دیگر که در چاپ تهران به دلایلی از چاپ افتاده‌اند، نیز معرفی خواهند شد.