طِلِسم، هنر سنتی ایران

هلنا شین دشتگل

«مهره‌ی مار برای سفیدبختی خوب‌است؛
برای تولید محبت، نعل در آتش می گذارند...»

طلسم به شکل دست، مجموعه دیوید خلیلی - لندن | از کتاب طلسم تناولی

معرفی و شناسایی بخش ناشناخته‌ی هنر ایران، همواره با اشکالاتی مواجه است و آن کمبود منابع و مأخدِ نوشتاری و تصویری است. حال آن که در شناسایی اثر و موضوع آن، شناخت و آگاهی از دیگر علوم و تحقیق در زمینه‌ی ادب و تاریخ و فرهنگ[ایران]، لازمه‌ی این جستجو است.

بسیاری از باورهای محلی و قومی ایران و حکایات و داستان های عامیانه که ریشه در پندارهای کهن دارد، با رویکرد اجتماعی و روانی نمود یافته‌است و به هنرهای مردمی با ویژگی‌های سبک شناختی خاص و گرایشات متنوع آن انتقال می یابد.

در جریان پژوهش مردم‌شناسی و پیوند آن با هنر مردمی، بی‌گمان نوشته‌ها و نسخه‌های روان‌درمانی و آینده‌نگری که توسط عالمان علوم غریبه با ترکیب خط‌های ویژه چون حرف و عدد و تصاویر عجیب نوشته و طرح‌اندازی شده، نقش اساسی دارد.

نمونه‌های چشم‌گیر این تصاویر در کتاب‌هایی چون «کلیات کنزالحسینی»(۱۳۳۲ ه.ق.)، «طلسمات طِم‌طِم هندی»(۱۳۸۵ه.ق.) و «اسرار قاسمیِ ملاحسین الکاشفی» اغلب به جهت کتاب بینی و گشایش کار، زیاد شدن روزی، محبت مطلوب، محفوظ ماندن از بلا و باطل کردن سحر و جادو با تعبیر و تفسیری رمزی نوشته و به تصویر در آمده است. نمونه‌ی نسخه‌ی خطی منحصر به فرد و بی‌بدیل در پیوند بی‌واسطه‌ی خط و تصویر، به نحو بارز در این گونه‌ی آثار، مشاهده می شود.

تصویر روی جلد کتاب

کتاب طلسم
کار شایسته‌ی پرویز تناولی[تولد ۱۳۱۶]، محقق و هنرمند ایرانی، در گردآوری،حفظ و احیای آثار هنری با نظر به مقوله‌ی فرهنگ و هنر عامه در واپسین کتاب خود تحت عنوان «طلسم، گرافیک سنتی ایران» قابل تأمل است.

کتاب «طلسم» با هدف معرفی بخش مهم هنرهای تصویریِ[مردمی] ایران و "دستیابی به فرهنگی که از میان رفته"، تنظیم و تهیه شده‌است.

محتوای این کتاب مصورِ ۱۰۸ صفحه‌ای که از سوی انتشارات بن‌گاه - ۱۳۸۵ به زیور طبع رسیده، اشاره‌ای به تصاویر قطعات و اشیایی دارد که پیش‌تر توسط نگارنده‌ی کتاب، طی سال‌های متمادی گرداوری شده‌است.

آنچه پس از آغاز کار(ص۶) و پیشگفتار(ص۱۰) در این کتاب آمده، مجموعه‌ی به نسبت فشرده‌ای است که در چهاربخش "علوم غریبه(صص۱۶- ۴۸)، تقویم (صص ‌۴۸-۶۰)، طلسم و تعویذ(صص ۶۰-۸۶)، نقش جانوران و مخلوقات عجیب(صص۸۶-۹۸) ارایه شده و علاوه بر یادداشت‌ها و تصاویر چشمگیر، به ذکر کتابشناسی مختصر علوم غریبه پرداخته‌است.

تناولی در این کتاب، به هنر رمزی و فراموش شده‌ای می پردازد که سالیان دراز در ارتباط تنگاتنگ با قشرهای مختلف بسیاری از مردم قرار گرفته است. تردیدی نیست که آشفتگی‌های روانی و مادی بشر در روی آوردن به چنین ابزار و رفتار و اندیشه‌ای در هر قوم و ملتی، وجود داشته‌است.

تناولی می نویسد: «در سال ۱۳۵۶، موزه‌ی هنرهای معاصر تهران، تعدادی از اشیاء طلسمی‌ام را به قرض گرفت تا از آن‌ها برای تحقیق درباره‌ی منابع مکتب "سقاخانه" استفاده کند. مکتب "سقاخانه" دهه‌ای پیش از آن مورد توجه عده‌ای از هنرمندان جوان قرار گرفته بود. این هنرمندان آثار خود را با الهام از خط - نوشته و تصاویر عامیانه خلق می‌کردند و توانسته بودند نظراتی در داخل و خارج کشور به خود جلب کنند.» (صص۸-۹).

نویسنده، هدف تهیه‌ی این کتاب را "پرداختن به علوم ماوراء‌الطبیعه نمی داند، بلکه مقصد، تنها معرفی دسته‌ای از هنرهای ایران است که ناشناخته مانده‌است و به دیده‌ی مشتی خرافات نگریسته می شود".

تعاریف و مقدمات این علوم غریبه در فصل نخست کتاب - که از اهمیت شایانی برخوردار است- نه تنها بر فرهنگ و هنر سنتی ایران به سبک و سیاق قدیم تأکید می کند، بلکه ارتباط میان هنر و علوم را با کاربردی بودن اشیاء بیان می دارد.

در این بخش بر مبنای تصورات و باورهای اهل حروف به تفکیک بسیاری از حروف طلسمی و قدرت هر یک و روش‌های مختلف بکارگیری اعداد و حروف و اثرات ویژه‌ی آن پرداخته شده است.

طلسم | از کتاب طلسمات طِم‌طِم هندی

خاستگاه اشیاء طلسمی
بی گمان منابع ارزنده و شرح مفید پایه‌های اعتقادی و ساختار بنیادین باورهای مردمی تا هنرهای تصویری برگرفته از آن، در بسیاری از آموزه‌های کهن ایران پیش از اسلام، قابل توصیف‌است.

قرابت میان آثار هنری اشیاء طلسمیِ مجموعه‌ی کتاب «طلسم»، با شماری از آثار هنرهای تصویری دوران کهن ایران با عملکردی جهت دفع ارواح پلید، شایان توجه است.

قابلیت انطباق آثار طلسمی معاصر ایران و زمینه‌های نگرش و کاربردهای آن‌ها با نمونه‌های کهن آثار باستانی ایران از ویژگی های بارز این معرفت سنتی در استمرار دایمی و روزمره‌ی آن به شمار می آید، و این در حالی است که این مهم در کتاب مورد نظر به حاشیه رانده شده و از بخش‌های هرچند کوتاه کتاب «طلسم»، محسوب نمی شود. اگر چه نویسنده در پیشگفتار کتاب(ص۱۱) و تنها در چند سطر به این مهم اشاره می کند.

اعتقاد به عادات و رسوم باستانی نیاکان ما و شیوه‌های ساختاری هنرهای ایران[باستان]، درپی تصویرگری آیینی و رمزگشایی عالم، در معنی و مفهوم کارکردهای هنرهای سنتی ایران و زیباشناختی آن کاملا آشکاراست.

اشیاء و آثار طلسمی از دیرباز در ارتباط مستقیم با زندگی مردم و با "نقش الهام بخشی"، وجود داشته است. نمونه های قابل‌توجه آثار هنر باستانی ایران، از روزگار پیشاتاریخی تا دستافریده‌های ادوار تاریخی پیش از اسلام، "به منزله ی طلسمی محسوب می شد که همراه داشتن آن، مالک را در پناه خود از شر "ارواح پلید و زیانکار" نگاه می داشت.

نقش مهرهای محکوک، اشیای مفرغی[وسایل روزمره و آلات و ادوات لرستان]، مجسمه‌های نذری و جام‌های عالی و دیگر اشیاء فلزی کهن ایران در پیوند با قدرت‌های ناشناخته و با تجسم خدایان و ارباب انواع و مظاهر آن ها، درخور توجه است.

شماری از اسطوره‌های کهن ایران، بر بنیان نیروهای خیر و شر علاوه بر جنبه‌های سحر و جادو، به عنوان نماد ایزدی جهت دفع شر و ارواح خبیثه در بسیاری از آموزه‌های دینی کهن، مجموعه نوشته‌های آیین زردشت، منابع اوستایی تا باورهای "خرافی" و عوامانه‌ی دوران‌های متأخر، قابل جستجو است.

"صادق هدایت" در دیباچه‌ی کتاب "نیرنگستان" می نویسد: «همین خرافات است که کله‌ی آدمیزاد را در دوره‌های گوناگون تاریخی قدم بقدم راهنمایی کرده؛ تعصب‌ها، فداکاری‌ها، امیدها و ترس‌ها را در بشر تولید نموده است و بزرگترین و قدیمی‌ترین دلداری‌دهنده‌ی آدمیزاد بشمار می‌آید و هنوز هم در نزد مردمان وحشی و متمدن در اغلب وظایف زندگی دخالت تام دارد؛ چون بشر از همه چیز میتواند چشم بپوشد مگر از خرافات و اعتقادات خودش »*.

و از این گذر، در اغلب باورهای عامیانه و دیگر افسانه‌های محلی که خود پاره‌ای از ویژگی‌های محیطی مردمی را دارا است، نقش طلسم و جادو و اشیاء‌کاربردی، از اهمیت شایانی برخوردار است.

تصویر دیگری از جلد کتاب

هنر طلسم
در این میان، رمالان و دعانویسان دوره‌گرد، با اشیاءفلزی و دست‌نوشته‌های کاغذی پرنقش‌ونگار با کاربردی طلسم گونه، توجه بسیاری از رهگذران و مردم کوچه و بازار را به خود جلب می کند.

بدین‌سان، دریافت هنرمند و هنرشناس از مشاهده‌ی ابزار کار رمالان و دعانویسان دوره‌گرد، به‌گونه‌ای فراتر از "مشتی طلسم و جادو" است و در حوزه‌ی هنرهای تجسمی و بخش مهم هنرهای مصورِ عامیانه و مردمی، رؤیت می شود.

"تناولی" درخصوص اشیاء طلسمی می نویسد: «ابزار فلزی این رمالان و نوشته‌ها و شکلک‌هایی که با جوهر بنفش می نگاشتند، مرا چنان محسور می کرد که حاضر بودم نیمی از عمرم را بدهم به شرط آن که آن ابزار، نوشته و شکلک‌ها از آن من باشد. جاذبه‌های بصری این آثار و خلاقیت و دقتی که در اجرای آن‌ها به کار رفته‌است، محتوا و معانی آن‌ها را برایم علی‌سَویه می کرد.»(صص ۸ و ۱۲).

تناولی با برشمردن و طبقه‌بندی عالی بسیاری از اشیاء و قطعات طلسمی[ معاصر] و شرح کارکرد هریک از آثار، به بازنویسی مجدد روایت سنتی و تصویری آثار گذشتگان می‌پردازد.

مشاهده‌ی تعدادی از تصاویر طلسم‌های عبری، احضار[سلیمانی]، با تعجیل، آسیب، وصلت، محبت، طلسم دو زن و همچنین بشقاب طلسمی، کاسه‌ی طلسمی چهل‌کلید، زیورآلات، دعاهای چهل‌کلید، آیینه‌ها و قفل‌های طلسمی، بازوبند محفظه‌دار و بازوبندهایی چون شیر و الشمس - اغلب از جنس مس، برنج و فولاد هستند - تا مهرها و نوشته‌های بدون تصویر در این کتاب، برای ورود به مکتب هنری و نوگرای سقاخانه‌ی دهه‌ی ۴۰-۵۰ و معیارهای زیباشناختی آن، اهمیت ویژه دارد.

آرایش زیبا و چشمگیر نوشته‌های دینی با سوره‌هایی از قرآن و اسماء‌الهی، چهار قل و آیات دفع و رفع، حروف ابجد و دعاهایی جهت گشایش کار، ابطال سحر و شکستن طلسم و دیگر جنبه‌های روانی، خنثی کردن هرگونه سم، شفاعت بیمار و دفع چشم‌زخم و نظرقربانی تا ایمنی خانه و روح و روان، بر صفحات اشیاء و متن کاغذها خطاطی شده و تصاویر دیدنی با توسل به خط و نقطه و عدد، در میان آن دیده می شود.

دعاهای تصویری، از جالب‌ترین طلسم‌های موجود است. زن خفته در سینه‌ی دیو، دیوهای ایستاده، زن و مرد در آغوش یکدیگر ،اشکال شیاطین و فرشتگان و اژدها، اسکلت و عقرب و مار، اسب و نیم‌تنه‌های متصل به نوشته‌ها و حروف در مربعات وقفی، به‌گونه‌های مختلف ترکیب و نوشته شده است.

بنابر نوشته‌ی تناولی: «اگرچه عقاید و افکار طلسم‌گران، امروز دیگر مطابق میل زمان و مردم تحصیل کرده نیست، اما آثار آن‌ها هیچ کم و کاستی از دیگر هنرها ندارد و جاودانگی بقیه‌ی هنرها را سزاست.»(ص ۱۸).

او در جایی دیگر می‌نویسد: «چه بسیار مادرانی که به امید بهبود فرزندشان به این آثار دل می بستند و چه زنانی که از ترس از دست دادن شوهرانشان به این اشیاء متوسل می‌شدند. چه بسیار عشاقی که از قِبَل این دست ساخته‌ها به سوی معشوق رفته و به وصال او می رسیدند و چه مردانی که با اتکا بر آن، معاملات پرسودی انجام می دادند.»(ص ۹).

و به سخن مولانا:
شد ز غمت خانه‌ی سودا دلم
در طلبت رفت به هر جا دلم

این آثار طلسمی بی‌نظیر، نه از جهت هنر متعالی، بلکه چون نمونه‌ی دستاوردِ هنریِ متمایز از هنرهای مرسوم در هر عصر، با شیوه‌های مختلف اسلوبی، در ابعاد کوچک و دور از دسترس و دید دیگران، عرضه شده است. تنها نکته‌ی قابل تآمل کتاب، ضمن کوتاهی سخن در ارتباط با خاستگاه تاریخی طلسم در ایران و آثارکهن هنری، بخشی از "عنوان" کتاب است.

عنوان "گرافیک سنتی ایران" که در پایان کار و در ۴ سطر(ص ۹۹) با اشاره‌ای مختصر و بسیار گذرا مطرح می گردد[نسبت به ادعایی که در عنوان شده]، پاسخگوی دریافت خواننده از ارایه‌ی مطلب نخواهد بود و نویسنده‌ی محترم، بی‌هیچ شرح مبسوطی، به اهمیت ویژگی گرافیکی این آثار اشاره دارد. اگرچه نگاه تیزبین نویسنده در شباهت آثار طلسمی با هنر گرافیک و ظرافت‌های ترسیمی آن شناخته شده‌است، شایسته می بود، شرح مثال‌هایی هرچند مختصر در زمینه‌های مشترک آن‌ها آورده شود.

در کتاب شاکر لیبی(Shaker Laibi)، "صوفی‌گری و هنر دیداری، شمایل نگاری در هنر مقدس"** - که از سوی انتشارات لارماتان در پاریس به سال ۱۹۹۸ منتشر شد - اعتباری نو در خصوص هنر دیداری و فراموش شده‌ی شمایل نگاری و اشیاء طلسمی بخشید، و ضمن ایراد دلایلی از ماهیت گرافیکی طلسمات، ویژگی‌های طلسم اسلامی، زمینه در طلسم، و برخی وجوه فرهنگی، فلسفی و اجتماعی اثر، یاد می کند.

«اگر قرار باشد جایی برای طلسمات در هنرهای خود بیابیم، شاید بهترین و نزدیکترین آن، هنر گرافیک باشد.... هر چند گرافیک معاصر ایران به این مسئله بی توجه بوده است.»(تناولی - ص ۹۹).

به این ترتیب، مشاهده‌ی تصاویر کتاب «طلسم» پرویز تناولی، و ارزش و اهمیت کتاب در پیوند فرهنگ مردمی با سنت‌های هنری، انگیزه‌ی مطالعه‌ی بیشتری را در میان پژوهشگران تقویت می کند.

------------------------

* هدایت، ص، ۱۳۴۲ - "نیرنگستان"، چاپ سوم - ص۱۰
** Soufisme et Art visuel, iconogrphie du sacre
نک: مصطفی زادگان، ر، ۱۳۸۱ - "حاشیه و متن در هنر اسلامی"، مجله کتاب ماه هنر(هنر عامه ۲)، ش ۴۳ و ۴۴، صص ۵۸-۶۴.

------------------------

مشخصات کتاب:
طلسم گرافیک سنتی ایران
پرویز تناولی
نشر بن‌گاه، ۱۳۸۵

------------------------

بیوگرافی پرویز تناولی:
ویکی‌پدیا
ققنوس
Oriental Rugs