شهدای جنبش سبز در پرده­های تعزیه

حسین نوش آذر

به تازگی نقاشی که ظاهراً از نقاشان چیره­دست است، با نام «الاحقر کربلایی» و لقبِ «علی عکاس­باشی» چند پرده تعزیه را با صحنه­های درگیری­های خیابانی که بعد از ۲۲ خرداد اتفاق افتاد تلفیق کرده، چهره­هایی مانند سهراب اعرابی و ندا آقاسلطان را در کنار شخصیت­های مذهبی مانند حضرت علی و امام حسین نشانده است. این نخستین بار در تاریخ نمایش­ها و نقاشی­های مذهبی است که رویدادهای سیاسی و نمادهای مذهبی به این شکل با هم تلفیق و «شبیه­سازی» می­شوند.

نقاشی قهوه­خانه­ای و نمایش تعزیه

در عصر صفوی برای تزئین دادن صحنه­های تعزیه نوعی نقاشی مردمی با گرایش­های عمیق مذهبی در ایران رواج یافت و حماسه­ی کربلا موضوع کار نقاشان قرار گرفت و در پرده­های عریض و طویل عرضه شد.

بعدها در عصر مشروطیت نقاشی قهوه­خانه­ای در ادامه­ی سنت تعزیه­داران و گویندگان ذکر مصیبت کربلا پا گرفت. هنرمندان این مکتب در قهوه­خانه­ها گذران می­کردند و در همان جا آثارشان را به مردم ارائه می­دادند و از این نظر رابطه­ی رو در رو و بدون واسطه با مردم داشتند و تلاش می­کردند اساطیر ملی و مذهبی را میان مردم ببرند.

در آن زمان قهوه­خانه­ها و تکیه­ها محل برگزاری این­گونه نمایش­های میدانی بود. تعزیه­گردانانی هم بودند که با لباس معمولی و بدون وسایل کار به میدان می­آمدند و بیشتر در ده و آبادی­های کوچک نمایش تعزیه اجرا می­کردند.

تعزیه، یک هنر دینی

جمشید ملک­پور در مقاله­ای با عنوان «ساخت اجتماعی و تاریخی تعزیه» می­نویسد: مضمون تعزیه رویارویی دو نیروی خوب و بد، خیر و شر، نیکی و بدی، نور و ظلمت است. بنابرین تعزیه به عنوان یک «هنر دینی»، طرح ثابتِ داستانیِ مختص به «هنرهای دینی» را نیز داراست.

طرحی که در همه­ی مذاهب و انواع هنرهای دینی کم و بیش، به طور یکسان وجود دارد.» ملک­پور در این مقاله به نکته­ی مهمی اشاره می­کند.

او می­گوید: «در درام تعزیه برخوردها میان «اشقیاء» و «اولیاء» ست و همیشه برخورد به نفع اشقیاء تمام می­شود. این ظاهر قضیه است. چرا که در ذهنیت فلسفی و مذهبی تماشاگر تعزیه، برنده­ی واقعی اولیاء هستند که وعده­های آن­جهانی می­دهند، درست به مانند وضعیت تاریخی و اجتماعی تماشاگر که به ظاهر بازنده­ی این­جهانی است. اینجاست که مظلومیتی مشترک میان شبیه و تماشاگر برقرار شده و تماشاگر تعزیه خود را می­بیند و خواست­های سرکوب­شده­اش را در شبیه.»

تعزیه و سیاست

از زمان صفوی تا امروز هر حکومتی که در ایران روی کار آمده، به یک شکل از نمایش میدانی «تعزیه» استقبال کرده. سعید نفیسی گزارش می­دهد که در زمان ناصرالدین شاه هر سال «چندین هزار تومان به پول آن روز که سر به میلیون­ها به نرخ امروز می­زند خرج این کار (تعزیه) می­کردند.

در همه­ی مجالس شاه خود حاضر می­شد [...] در اطراف تکیه­ی دولت غرفه­های متعدد بود و هر یک از بزگان دربار یکی از غرفه­ها را به خرج خود آذین می­بست و چراغان می­کرد و در آنجا به مردم چای و شربت می­داد. [...] بعضی از تعزیه­ها مخصوصاً جاه و جلال خاصی داشت مانند تعزیه­ی شیر و فضه و بازار شام و عروسی قاسم و سلیمان و بلقیس.»

این وضع بیش و کم تا اوایل حکومت رضا شاه ادامه داشت، اما به تدریج «شبیه­خوانی» از رونق افتاد و بازیگران تعزیه یا از نان خوردن افتادند یا به کارهای دیگر مثلاً به پرده­خوانی­های حماسی در قهوه­خانه­ها روی آوردند. سید علی اکبر نامی هم بود که پس از کسادی بازار تعزیه از آوازخوانان تهران شد.

در زمان حکومت محمد رضا شاه پهلوی کار به آنجا کشید که در اولین جشن فرهنگ مردم که از ۲۰ تا ۲۶ مهرماه ۱۳۵۵در اصفهان برگزار شد، در جزوه­ای که به این مناسبت انتشار دادند، در قسمت «شبیه­خوانی» به این جملات برمی­خوریم: «به هر حال تعزیه یکی از زیباترین و جذاب­ترین شیوه­های نمایشی است که باید جداً درباره­ی آن تجدید نظری به عمل آید. [...] اگر به آن توجه نشود شاید تا چند سال دیگر اثری از آن نباشد.»

نویسنده در ادامه می­نویسد: «شاید شکلی پیدا کردیم که راه تئاتری و نمایشی ما باشد با محتوای جدید، با حرف­هایی که مربوط به امروز باشد و مربوط به دردهای انسانی، همانگونه که تعزیه بوده، هست و خواهد بود.» بعد از انقلاب با وجود حمایت­های دولت این امر تحقق پیدا نکرد و هر چند که در سال­های اول انقلاب تعزیه به یک نمایش رسمی مبدل گشت و در تلویزیون هم آن را نمایش می­­دادند، اما نه در محتوا و نه در شکل اجرا تحول چندانی نیافت.

حرف­های تازه و خواسته­های این­جهانی

پرده­هایی که نقاش چیره­دست با نام «الاحقر کربلایی» با خلاقیت زیاد از تلفیق نمادهای جنبش سبز با واقعه­ی عاشورای حسینی به وجود آورده، از حرف­های جدید و محتوای تازه نشان دارد. مضمون اصلی پرده­های نقاش همچنان رویارویی دو نیروی خوب و بد و نور و ظلمت است. نشانه­ها و نمادهای جنبش سبز در سوی نیکی و نور قرار دارند و نیروهای سرکوبگر و مزدبگیر در سوی بدی و ظلمت.

در یکی از پرده­ها که ظاهراً به وقایع روز نهم محرم و جنگ تن به تن مردان کاروان حسین و مردان سپاه بین­النهرین ربط دارد، امام حسین را می­بینیم که سر سهراب (علی اکبر) را روی دست خود گذاشته و به شدت متأثر است، و با این حال دلش نمی­آید سر فرزند دلبندش را روی خاک بگذارد. در همین پرده در سوی دیگر سپاه عمربن سعد با واقع­گرایی زیاد ترسیم شده است.

مثل این است که در سوی انبیاء همه چیز از رنگ و خواب و خیال نشان دارد، و در سوی اشقیاء همه چیز زیاده از حد واقعی و ظالمانه و به یک معنا از جنس روزگار ماست. یکی از مهم­ترین شبیه­سازی­های در این مجموعه دو پرده­ی زنان کاروان حسین است. احتمالاً موضوع این دو پرده جنگ حبیب بن مظاهر است که وقتی حسین به نماز ایستاده بود، یک تنه مقابل سپاه بین­النهرین ایستاد.

در روایات آمده که در همان حال بعضی زن­ها از خیمه­ها بیرون آمده، فریادکنان حبیب بن مظاهر را به جنگ تشویق می­کردند. بعد از پایان نمازِ مردانِ کاروان حسین، حجاج بن مسروق به کمک حبیب بن مظاهر آمد، اما وقتی وارد جنگ شد، حبیب بن مظاهر به زمین افتاده بود. به هر حال آنچه در این پرده اهمیت دارد نقش زنان کاروان حسین است.

آنها در پرده­ی اول همه ندا آقاسلطان و در پرده­ی دوم (که عین پرده­ی اول است) همه ترانه موسوی هستند و در سوی حق قرار دارند. موضوع آب هم در یکی از پرده­ها تکرار می­شود. می­دانیم که «آب» به عنوان یک انگیزه­ی تراژیک در تعزیه­نامه­ها وجود دارد و بسیاری از اولیاء از جمله عباس بن علی به خاطر آب به سوی شهادت رفتند.

در این پرده در میان لشکریان سعد بن وقاص، عباس بن علی با بازوی بریده پشت سر ندا و سهراب نقش شده است. با وجود این «شبیه­سازی»­ها تفاوت­های زیادی با «شبیه­خوانی»­های سنتی وجود دارد: برخلاف تعزیه سنتی که همیشه اشقیاء برنده می­شدند، در اینجا ممکن است سرانجام اولیاء و هواداران آنان برنده شوند.

اگر در تعزیه­ی سنتی مردم خود را بازنده تصور می­کردند، از خواسته­های دنیوی دل کنده بودند و به آن جهان نظر داشتند، در اینجا مردم، با وجود آن که مظلومیت خود را همچنان در «شبیه» می­بینند، اما خواسته­های مدنی و کاملاً ملموسِ این­جهانی دارند.

اگر قدیم­ها در ایران تکیه­ها محل برگزاری تعزیه بود، این بار پرده­های این شبیه­خوانی تازه در شبکه­های اجتماعی در اینترنت به اشتراک گذاشته می­شود و مراسم عاشورا که بیش از نهصد سال در ایران قدمت دارد، در صحن خیابان­ها تکرار می­شود؛ هر روز، «روز واقعه» است با چهره­هایی که هر یک از شهامت و فداکاری «علی اکبر» و «عباس بن علی» بهره برده و در همان حال از روحی زنانه برخوردارند. بی­جهت نیست که در یکی از آثار این مجموعه، ندا (و سهراب هم) با چهره­ای متبسم و گشاده با حضرت علی و فاطمه محشور است.

منابع:

[ ویدیو شبیه­سازی­های ندای عاشورا در یوتیوب]