جهش بزرگ

پرویز جاهد

بیستم جولای امسال، مصادف بود با چهلمین سالگرد گام نهادن انسان بر روی کره ماه. به همین مناسبت برنامه این هفته را به فیلم‌هایی اختصاص داده‌ام که درباره سفر به ماه ساخته شد؛ از «سفر به ماه» ژرژ مه‌لیس گرفته تا فیلم «ماه» ساخته دانکن جونز که به تازگی بر پرده سینماهای بریتانیا آمده است.

در بیستم جولای ۱۹۶۹ ادوین یا باز آلدرین و نیل آرمسترانگ دو فضانورد شجاع آمریکایی با آپولو ۱۱ به کره ماه سفر کرده و با فرود بر روی این کره آسمانی، به آرزوی دیرین انسان در مورد سفر به ماه تحقق بخشیدند.

پروژه‌ای عظیم، پرهزینه و خیال‌انگیز که نیل آرمسترانگ بعد از فرود بر کف ماه آن را «یک گام کوچک برای یک مرد و جهشی بزرگ برای نوع بشر» خواند.

در همین روز بود که صدها میلیون نفر پای تلویزیون‌ها نشستند و فتح ماه به وسیله انسان را تماشا کردند.

فتح ماه نه تنها یک موفقیت بزرگ علمی برای انسان مدرن بود، بلکه نقطه پایانی بود بر تمامی تصورات شاعرانه و درک افسانه‌ای گذشته انسان درباره ماه.

ماهی که از دیرباز الهام بخش شاعران کلاسیک و مدرن بود و آن‌ها در وصف آن شعرها سرودند و عاشقان برای توصیف زیبایی رخ یار خود، تشبیهی زیباتر از آن سراغ نداشتند، در تصاویر ویدیویی ارسالی نیل آرمسترانگ از فضا، سرزمینی تاریک، ترسناک و بی‌آب و علف بود با تپه‌ها و چاله‌هایی عظیم.

تصاویر ویدئویی از سرنشینان آپولو ۱۱ که به صورت زنده و هم‌زمان برای میلیون‌ها بیننده پخش می‌شد، از نظر سینمایی و رسانه‌ای، تجربه‌ای یکه و منحصر به فرد بود و شاید بتوان از آن به عنوان نخستین شکل «Reality TV» به مفهوم امروزی آن نام برد.

از آن هنگام تا امروز بیش از ۵۰۰ نفر فضانورد به فضا سفر کرده و از میان آن‌ها ۱۲ نفر پا روی خاک ماه گذاشتند و طولی نخواهد کشید که سفر به ماه از یک پروژه فضایی و علمی به سفری تفریحی برای مردم عادی تبدیل شود و آژانس‌های فضایی مسافرتی برای این منظور به وجود آیند.

امسال هم‌چنین چهارصدمین سالگرد اختراع تلسکوپ است؛ از این رو آن را سال جهانی نجوم نیز نام‌گذاری کرده‌اند.

به همین مناسبت مؤسسه سینمایی بی‌اف‌آی لندن در برنامه‌ای با عنوان «یک جهش بزرگ» این روز تاریخی و آن رویداد بزرگ علمی را گرامی می‌دارد.

در این برنامه فیلم‌های مستند، داستانی و تلویزیونی در ارتباط با سفر انسان به ماه، مسابقه فضایی آمریکا و شوروی در دوران جنگ سرد و پروژه‌های فضایی آمریکا در فاصله بین دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ به نمایش درمی‌آید.

این فیلم‌ها نشان می‌دهد که چگونه آرزوی انسان برای فرار از نیروی جاذبه زمین، الهام‌بخش سینماگران و نویسندگان خلاق شد و چگونه این رویکردهای سینمایی و ادبی، انگیزه‌ای شد برای دانشمندان علوم فضایی که به تسخیر فضا بیندیشند و به دنبال واقعی ساختن این تخیلات شیرین و شگفت‌انگیز باشند.

در این‌جا نگاهی دارم به مهم‌ترین فیلم‌های داستانی و مستند که درباره مواجهه انسان با ماه در طول یک قرن گذشته ساخته شده‌اند و در برنامه ویژه بی‌اف‌آی لندن به نمایش درمی‌آیند.

سفر به ماه ژول ورن


سفر به ماه آرزوی بزرگی بود که ژول ورن نویسنده بزرگ فرانسوی آن را سال‌ها قبل در قرن هجدهم در خیال خود تجسم کرده و به رشته تحریر درآورد.

آثار ژول ورن را باید در زمره نخستین منابع الهام‌بخش ژانر فیلم‌های علمی - تخیلی در سینما دانست. اگر فیلم علمی - تخیلی را فکر نامحتملی بدانیم که در درون مرزهای عصر تکنولوژی امکان وقوع می‌یابد، آثار ژول ورن نمونه‌های عینی و مشخص چنین ژانری است.

مهم‌ترین دل‌مشغولی ژانر علمی - تخیلی، رابطه آن با تکنولوژی و اختراع است. از این نظر ارتباط و پیوند تنگاتنگی با درون‌مایه و روح آثار خیالی ژول ورن که به نوعی ادبیات «اختراع و نوآوری» محسوب می‌شوند، برقرار می‌کند.

ژول ورن به دنیایی می‌اندیشید که تکنولوژی و نبوغ علمی انسان، سفر‌هایی باورنکردنی را ممکن می‌ساخت. داستان‌های ژول ورن آمیزه‌ای از خیال و واقعیت بود که در آن سعی شده بود دستاورد‌های علمی و تکنولوژیکی بشر در خدمت تحقق بخشیدن به رؤیا‌ها و خیال‌پردازی‌های علمی و آینده‌نگرانه او به کار گرفته شوند و همین ویژگی بود که دنیای خیالی او را ملموس، قابل حدوث و متقاعدکننده می‌ساخت و به سینماگران این امکان را می‌داد که با استفاده از جلوه‌های ویژه ( تروکاژ) و تمهیدات سینمایی، تخیلات شیرین و هیجان‌انگیز او را تصویر کنند.

ژرژ مه‌لیس و «سفر به ماه»

سال‌ها بعد که سینما اختراع شد، ژرژ مه‌لیس، شعبده‌باز فرانسوی که حالا ابزار جدیدی برای تردستی‌های خود یافته بود، برای نخستین بار با تروکاژهایی بسیار ابتدایی که امروز خنده‌دار به نظر می‌رسند، به اقتباس از کتاب ژول ورن پرداخت و سفر انسان به ماه را بر پرده سینما به نمایش گذاشت.

ژرژ مه‌لیس که چارلی چاپلین او را کیمیاگر نور نامید، با اقتباس از داستان «از زمین تا ماه» ژول ورن (۱۸۶۵) و داستان «نخستین انسان‌ها در ماه» نوشته اچ. جی. ولز (۱۹۰۲) فیلم «سفر به ماه» را ساخت و به این ترتیب ژانر علمی - تخیلی را در سینما بنیان گذاشت.

مه‌لیس، هنرمند مستعد و خلاقی بود که قدرت تخیل شگرفی داشت و به ظرفیت‌های عظیم قصه‌گویی و روایت در سینما پی برد و در برگردان سینمایی رمان ژول ورن از تمام امکانات و قابلیت‌های فنی و نمایشی سینما که تا آن زمان کشف شده بود و بسیاری از آن‌ها مانند دیزالو، سوپر ایمپوز و فید، از ابداعات خود او محسوب می‌شود، بهره گرفت.

مه لیس «سفر به ماه» را در سال ۱۹۰۲ تماماً در استودیوی مونتروی خود ساخت. فیلم از ۳۰ صحنه جداگانه - که مه‌لیس آن‌ها را «تابلو» می‌نامید - تشکیل شده که از شلیک موشک به ماه تا پیاده شدن فضانوردان در آن، مواجهه فضانوردان با موجودات ماه یا «سله‌نیت»‌ها، فرار فضانوردان تا خروج آن‌ها با موشک و بازگشت پیروزمندانه آن‌ها به زمین را در برمی‌گیرد و همه این‌ها در زمان ۱۴ دقیقه اتفاق می‌افتد.

نما‌ها همگی از یک زاویه فیلم‌برداری شده و به کمک دیزالو به هم پیوند خورده‌اند. در بیشتر صحنه‌ها دوربین ثابت است و میزانسن شکل تئاتری دارد.

به نظر می‌رسد مه‌لیس هرگز به ارزش‌های دراماتیک و زیبایی‌شناسی حرکت دوربین پی نبرده بود؛ چرا که نه تنها در این فیلم بلکه در تمام فیلم‌های خود هرگز دوربین خود را به حرکت در نیاورد.

این فیلم اگرچه امروز خیلی ابتدایی و پیش پا افتاده به نظر می‌رسد، اما در زمان نمایش خود بهت و حیرت تماشاگران اولیه سینما را برانگیخت و فروش بسیاری کرد.

با این حال دنیای مه‌لیس بر خلاف دنیای ژول ورن دنیایی فانتزی و تخیلی بود که هیچ شباهتی به دنیای واقعی نداشت و با منطق علمی زمان خود نمی‌خواند.

زنی در ماه

زنی در ماه نام فیلم صامتی است که فریتزلانگ کارگردان برجسته سینمای اکسپرسیونیسم آلمان آن را در سال ۱۹۲۹ کارگردانی کرد.

لانگ این فیلم را بر اساس رمانی از تی وون هاربو، همسر و دستیار خود ساخت و یکی از جدی‌ترین پروژه‌های سینمایی درباره سفر انسان به ماه است که در عصر آغازین سینما توسط نابغه‌ای بزرگ ساخته شده است.

مقصد ماه

مقصد ماه یکی از نخستین فیلم‌هایی بود که با دیدی نسبتاً علمی و واقع‌گرایانه در سال ۱۹۵۰ ساخته شد.

این فیلم داستان سفر یک هیأت آمریکایی به ماه و از نخستین فیلم‌هایی است که یک دهه قبل از سفر واقعی انسان به ماه، چگونگی انجام آن را تصویر کرده بود.

یکی از صحنه‌های جالب فیلم، صحنه‌ای است که دانشمندان ناسا را سرگرم تماشای کارتون وودی وود پکر نشان می‌دهد که آن نیز درباره سفر به ماه است و از نظر فنی از آن ایده می‌گیرند.

تروکاژهای فیلم و صحنه‌هایی از فضا و قدم گذاشتن بر ماه که در استودیو ساخته شده همانند کار مه‌لیس، ناشیانه و مسخره به نظر می‌رسد.

دکور آسمان پرستاره در شب بسیار تصنعی و سطح ماه شبیه زمین ترک خورده مناطق کویری است.

برهنه بر روی ماه

برهنه بر روی ماه محصول ۱۹۶۱ فیلمی فانتزی و بسیار سبک ساخته کارگردانی است به نام دوریس ویشمن.

این فیلم داستان عده‌ای فضانورد است که برای نخستین بار به ماه سفر می‌کنند و بعد از فرود در ماه خود را در ساحلی زیبا و سنگی مثل سواحل فلوریدا و در میان زنان برهنه می‌یابند.

فیلمی که با بودجه‌ای کم و بسیار ارزان تهیه شد و همین باعث شد که سفینه‌های فضایی و همه حقه‌های سینمایی آن مضحک و خنده‌دار به نظر آید.

نخستین انسان‌ها در ماه

نخستین انسان‌ها در ماه محصول ۱۹۶۴ و به کارگردانی نیتن اچ جوران، یکی دیگر از فیلم‌های فانتزی تخیلی درباره سفر به ماه است که بر اساس رمان ایچ جی ولز نویسنده معروف داستان‌های علمی - تخیلی ساخته شد.

در سال ۱۹۶۴ گروهی از فضانوردان بین‌المللی به ماه سفر می‌کنند. آن‌ها گمان می‌کنند نخستین انسان‌هایی هستند که بر ماه قدم نهاده‌اند؛ اما در آن‌جا یادداشتی پیدا می‌کنند از فضانوردی به نام بدفورد که در سال ۱۸۸۹ به ماه سفر کرده و مدعی است که ماه متعلق به ملکه ویکتوریاست.

آن‌ها بعد از بازگشت به زمین رد بدفورد را می‌گیرند و او را در بیمارستانی روانی پیدا می‌کنند و از او می‌خواهند داستان سفرش به ماه را برای آن‌ها بازگو کند. بقیه فیلم، فلاش‌بک این ماجرای دل‌نشین و هیجان‌انگیز است.

ادیسه فضایی ۲۰۰۱

ادیسه فضایی ۲۰۰۱ ساخته استنلی کوبریک بی‌گمان یکی از درخشان‌ترین آثاری است که با رویکردی علمی فلسفی درباره فضا و سفرهای فضایی بشر در سال ۱۹۶۸ ساخته شده است.

ماجرای جستجوی دانشمندان برای یافتن سنگی اسرارآمیز و ناشناخته که آن‌ها را به طرف ماه می‌کشاند.

تصاویر پرواز سفینه در فضا و صحنه‌های داخل سفینه از نظر صحنه‌پردازی و اجرایی کم‌نظیر و هنوز مایه حیرت متخصصان تروکاز‌های سینمایی است.

استنلی کوبریک برای ساختن این فیلم ماه‌ها تحقیق کرد و به ضبط مصاحبه با ۲۱ نفر از مهم‌ترین دانشمندان آمریکایی و بریتانیایی پرداخت.

بعد از نمایش این فیلم در مؤسسه بی‌اف‌آی، ویل وایت هورن رییس ورجین گلکتیک به همراه تونی فره‌وین دستیار قدیمی کوبریک درباره طراحی سفینه‌های فضایی و سفر به فضا در فیلم کوبریک بحث می‌کنند.

گام زدن در ماه

نمایش نسخه ترمیم‌شده قدم زدن در ماه اثر تئو کامک نیز از قسمت‌های دیگر برنامه بی‌اف‌آی است.

قدم زدن در ماه محصول ۱۹۷۰ و درباره سفر آپولو ۱۱ به ماه است.

فیلم تصاویر مربوط به سفر فضانوردان را با رویدادهای آن دوره ترکیب کرده است.

گفت و گو با زنان دوزنده لباس‌های فضانوردان یکی از بخش‌های جالب و دیدنی این فیلم است.

جنس درست

جنس درست محصول ۱۹۸۳ و ساخته فیلیپ کافمن و با بازی سم شپرد، یکی دیگر از فیلم‌هایی است که درباره تلاش سخت انسان برای سفر به ماه ساخته شده است.

این فیلم اقتباسی است از رمان معروف تام وولف و داستان دسته‌ای از خلبانان آمریکایی است که می‌خواهند به ماه سفر کنند . آن‌ها دیوار صوتی را می‌شکنند؛ اما نمی‌توانند حتی در مدار زمین قرار گیرند.

یک هواخوری بزرگ

سفر به ماه الهام‌بخش فیلم‌سازان انیمیشن نیز بوده است.

نخستین قسمت از سری انیمیشن‌های والس و گرومیت ساخته نیک پارک با نام «یک هواخوری بزرگ» (محصول ۱۹۸۹) داستان سفر والس دانشمند به همراه سگ باوفایش گرومیت به کره ماه است.

یک شب والس و گرومیت می‌فهمند که در خانه پنیر ندارند که با کراکر بخورند. از این رو تصمیم می‌گیرند به جای خریدن پنیر از بقال سر کوچه، موشک خود را راه انداخته و به ماه سفر کنند؛ چرا که به اعتقاد آن‌ها، ماه از پنیر ساخته شده و آن‌ها می‌توانند کلی پنیر با خود از آن‌جا به زمین بیاورند.

شخصیت‌های این انیمیشن فضایی آن قدر جذاب و بامزه بودند که موفقیت جهانی فیلم را تضمین کردند و قسمت‌های بعدی نیز به دنبال آن ساخته شد.

آپولو ۱۳

در سال ۱۹۹۵ ران هاووارد کارگردان آمریکایی فیلمی فضایی درباره سفر به ماه ساخت با عنوان آپولو ۱۳ با بازی تام هنکس.

این فیلم شرح واقعی یک پروژه ناموفق فضایی بود که به دنبال موفقیت آپولو ۱۱ انجام شد. داستان سفینه‌ای که به دلیل نقص فنی، موفق نشد مأموریتش را تمام کند و فضانوردان بدون قدم نهادن بر ماه مجبور شدند که با تمهیداتی خود را نجات داده و به زمین برگردند.

نخستین انسان بر روی ماه

نخستین انسان بر روی ماه محصول سال ۲۰۰۵ و ساخته سینماگر روس الکسی فدورچنکو، روایتی روسی از سفر انسان به ماه است. فیلمی داستانی و تخیلی که در قالب مستند ساخته شده و می‌خواهد ثابت کند که روس‌ها نخستین کسانی بودند که بر سطح ماه فرود آمدند.

گروهی از روزنامه‌نگاران در تحقیقات خود به این نتیجه می‌رسند که روسیه شوروی در سال ۱۹۳۸ نخستین موشک را برای فرستادن یک سفینه با سرنشین به فضا ساخت؛ اما به دلایل نامعلومی از ارسال آن به فضا خودداری کرد.

ماه

ماه (۲۰۰۹) تازه‌ترین فیلمی است که تا کنون درباره سفر به ماه در سینما ساخته شده است. فیلمی که نخستین فیلم بلند سازنده آن دانکن جونز پسر دیوید بویی خواننده سرشناس بریتانیایی است.

فیلمی فلسفی درباره هویت و حافظه که مورد تحسین منتقدان فیلم بین‌المللی قرار گرفته و آن‌ها آن را رئالیستی‌ترین فیلم فضایی که تا امروز ساخته شده معرفی کرده‌اند.

سم راک‌ول در نقش فضانورد آمریکایی که سه سال را به تنهایی در فضا سر می‌کند، بازی چشم‌گیری در این فیلم ارائه می‌کند.

فیلم‌های مستند درباره سفر انسان به ماه

علاوه بر فیلم‌های داستانی، نمایش فیلم‌های مستند، تجربی و «ویدیو آرت» درباره سفر انسان به ماه و برگزاری نشست‌های تخصصی در این باره، بخش مهمی از برنامه‌های ویژه مؤسسه بی‌اف‌آی لندن را تشکیل می‌دهد.

«زنده ازفضا: فیلم، تلویزیون، مسابقه فضایی» عنوان کتابی است از مایک الن که نویسنده در آن به بررسی رابطه تعاملی بین توسعه سفرهای فضایی و پیشرفت‌های تکنولوژی رسانه‌ای می‌پردازد.

مایک الن خود از مهمانان بی‌اف‌آی است و در این برنامه، رودررو با کسانی که کتاب را خوانده‌اند، بحث و تبادل نظر خواهد کرد.

ماه سیگاری

«ماه سیگاری» ساخته دیوید آستن فیلمی آوانگارد و ۱۳ دقیقه‌ای است درباره چهره مرموز ماه از اسطوره تا واقعیت که با روایتی منقطع و منحصر به فرد پیش می‌رود.

تصویر ماه: پرواز آپولو ۱۱

«تصویر ماه: پرواز آپولو ۱۱» به کارگردانی ریچارد دیل فیلم مستند داستانی تلویزیونی در ۶۹ دقیقه است که امسال ساخته شده است. فیلمی که درام سینمایی را با تصاویر آرشیوی ناسا ترکیب می‌کند. این فیلم در حضور کارگردان نمایش داده می‌شود.

تجربه آمریکایی: مسابقه سفر به ماه: تجربه شجاعانه آپولو ۸

کارگردان این فیلم مستند ۶۰ دقیقه‌ای، مایکل کرتشر است که در سال ۲۰۰۵ ساخته شده است.

داستان آپولو ۸ و این‌که چگونه موفقیت این پروژه فضایی راه را برای پروژه‌های بعدی و سفر آپولو ۱۱ و فرود انسان بر ماه هموار کرد.

برای تمام نوع بشر

فیلمی است به کارگردانی ال رینرت که نامزد دریافت اسکار ۱۹۹۰ شد.

مجموعه‌ای از تصاویر آرشیوی ناسا از سفر‌های فضایی معروف قرن بیستم که به طرز خلاقه‌ای به صورت کولاژ ساخته شده، با موسیقی زنده برایان انو، آهنگ‌ساز مینی‌مالیست و تجربه‌گرا و تئوریسین موسیقی انگلیسی در طول ۸۰ دقیقه به نمایش درمی‌آید.

در سایه ماه

فیلم مستند در سایه ماه ساخته دیوید سینگتون و محصول ۲۰۰۶، بازگویی خاطرات ۱۲ فضانوردی است که در فاصله بین ۱۹۶۸ تا ۱۹۷۲ بر کره ماه فرود آمدند.

خاطرات و حرف‌های جالب و هیجان‌انگیز آن‌ها با نماهایی آرشیوی از فرودشان بر سطح ماه، مصور شده است.

جنس سرخ

این فیلم، نسخه روسی فیلم مستند در سایه ماه است که به زیبایی خاطرات مهندسین، تکنیسین‌ها و فضانوردان روسی را در فاصله سال‌های ۱۹۵۷ تا ۱۹۶۵ تصویر کرده است.

مستندی تغزلی درباره نخستین فضانوردان روسی از یوری گاگارین گرفته تا نخستین زن فضانورد روس که فعالیت‌های آنان تحت‌الشعاع فعالیت‌های فضانوردان آمریکایی و تبلیغات رسانه‌ای آنان قرار گرفت و آن طور که باید، دیده نشد.

کارگردان این فیلم لئو دی بوئر و محصول هلند سال ۲۰۰۰ است.

فیلم فضایی

«فیلم فضایی» ساخته تونی پالمر و محصول ۱۹۷۹ یکی از بهترین فیلم‌های مستندی است که درباره فضا و سفر انسان به ماه با استفاده از تصاویر آرشیوی دیده نشده ناسا و به سفارش ناسا در دهمین سالگرد پرواز آپولو ۱۱ ساخته شد.

الکساندر واکر منتقد «ایونینگ استاندارد» آن را بهترین فیلم انگلیسی به نمایش درآمده در فستیوال کن آن سال دانست.

مهاجمان فضایی

فیلم‌های «یوفو: بقا» به کارگردانی الن پری و «فضا: ۱۹۹۹: انشعاب» به کارگردانی لی کاتزین، نام دو فیلم علمی - تخیلی تلویزیونی جالب درباره بیگانگان و مهاجمان فضایی مربوط به دهه ۷۰ است که در برنامه ویژه بی‌اف‌آی گنجانده شده است.

آیا فرود بر ماه ساختگی بود؟

در سال ۱۹۶۱ جان اف کندی رییس‌جمهور آمریکا به سازمان فضایی ناسا مأموریت داد که تا آخر دهه باید فضانوردی را به ماه بفرستند. ناسا نیز در بیستم جولای ۱۹۶۹ با فرستادن انسان به کره ماه، این پروژه را عملی ساخت.

اما هنوز عده بسیاری هستند که این سفر را باور نمی‌کنند و آن را نمایشی فضایی و فیلمی علمی - تخیلی می‌دانند که در استودیوهای هالیوود و تلویزیون‌های آمریکا تهیه شده است.

یکی از برنامه‌های بی‌اف‌آی به بحث درباره این تئوری توطئه اختصاص دارد. دکتر مارک میودونیک از دانشگاه کینگز کالج لندن و پروفسور سایمن وزلی درباره این‌که آیا این سفر واقعی بود یا این‌که در یک استودیوی تلویزیونی ساخته شد، بحث خواهند کرد.