عقده بادرماینهوف

پرویز جاهد

ساخته شدن فیلم‌هایی چون «سقوط» و «زندگی دیگران» در سینمای آلمان، نشان‌دهنده گرایشی آگاهانه در میان سینماگران آلمانی به بازخوانی تاریخ گذشته، خصوصاً دوران سیاه و تلخ سیطره فاشیسم بر این کشور است.

این نگاه انتقادی به تاریخ و گذشته، تنها به دوران تسلط فاشیسم هیتلری بر این کشور، محدود نشده و دوران معاصرتر را نیز دربر می‌گیرد.

«عقده بادرماینهوف» (The Baader Meinhof Complex) ساخته اولی ادل (که در فستیوال لندن به نمایش درآمد)، نام فیلمی است که قصد مطالعه و بررسی جنبش آنارشیستی و تروریستی بادرماینهوف موسوم به جبهه گارد سرخ (RAF) را دارد.

گروه مسلح رادیکال و چپ‌گرایی که در دهه ۷۰، برای پیشبرد اهداف و خواسته‌های سیاسی‌اش و مبارزه با امپریالیسم آمریکا، مشی مسلحانه و ترور را انتخاب کرد و با عملیات تروریستی‌اش، موجب رشد ترس، اضطراب و بی‌اعتمادی همگانی در جامعه آلمان شد.

فیلمساز نشان می‌دهد که چگونه عده‌ای جوان معترض و آرمان‌خواه که مدعی برقراری دمکراسی و عدالت اجتماعی بودند، به گروهی چریکی تبدیل شدند و با نظامی‌گری، عملکرد خشن و رویکرد غیر‌دمکراتیکشان، نه تنها موجب مرگ بسیاری از دانشجویان جوان و افراد تحصیل‌کرده و آرمان‌گرای آلمانی شدند بلکه تعداد بی‌شماری از مردم عادی و بی‌گناه، در عملیات آن‌ها جان باختند.

پوستر فیلم «عقده بادرماینهوف»

این فیلم بر اساس کتاب اشتفان آوست، روزنامه‌نگار و مورخ آلمانی ساخته شده و برند آی‌شینگر، فیلمنامه‌نویس و تهیه‌کننده فیلم «سقوط» و «عطر»، فیلمنامه آن را نوشته و آن را تهیه کرده است.

فیلم ۱۰ سال از تاریخ این جنبش، از زمان شکل‌گیری آن در ۱۹۶۷ تا خودکشی دسته جمعی رهبران آن در زندان در پائیز ۱۹۷۷ را در بر می‌گیرد.

فیلم شروع بسیار خوبی دارد. اولریکه ماینهوف، روزنامه‌نگار چپ‌گرا را می‌بینیم که نامه سرگشاده‌ای را خطاب به فرح پهلوی در آستانه سفر او و شاه به آلمان تهیه کرده و می‌خواهد در روزنامه‌اش منتشر کند.
نامه‌ای که حاوی انتقادهای تند علیه سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی حکومت شاه است و بر فقر و گرسنگی مردم ایران تاکید دارد.

آنگاه تظاهرات دانشجویان مارکسیست و نیروهای مخالف شاه را می‌بینیم که با ورود شاه و فرح به آلمان، شعارهایی علیه او می‌دهند اما با درگیری بین آن‌ها و نیروهای هوادار شاه و خانواده سلطنتی، این تظاهرات به خون کشیده شده و به وسیله پلیس سرکوب می‌شود و یک دانشجوی آلمانی نیز به قتل می‌رسد.

این صحنه‌ها به کمک دوربین روی دست متحرک و برش‌های سریع، خیلی واقعی و مستند به نظر می‌رسند. به علاوه نوع نگاتیوی که فیلمساز از آن استفاده کرده، و استفاده از تیترهای خبری روزنامه‌ها حال و هوای مستندی به فیلم بخشیده است.

تصاویر مربوط به برلین و شهرهای دیگر آلمان در دهه ۷۰، خیلی خوب از کار درآمده و همه چیز ار نوع لباس آدم‌ها گرفته تا مدل اتومبیل‌ها و رنگ و بافت شهر، القا‌کننده فضای مستندگونه فیلم است.

مارتینا گدک در نقش اولریک ماینهوف

اولی ادل در قسمت‌های آغازین فیلم به روان‌شناسی شخصیت‌های اصلی جنبش دست زده و سعی کرده ریشه‌ها و زمینه‌های روحی و روانی گرایش آن‌ها به خشونت و آنارشی را نشان دهد.

عصبیت، خشونت، جنون، کمبود عاطفی و وابستگی شدید آندریاس بادر به گودرون انسلین دوست دخترش، عامل اصلی بیشتر تصمیم‌گیری‌ها و حرکات خشونت‌آمیز و تروریستی او نشان داده می‌شود تا روحیه انقلابی و عدالت‌خواهانه او.

گودرون انسلین نیز دختری حسود، بیمار جنسی، خشونت‌طلب و آشفته از نظر روحی نشان داده می‌شود. شخصیتی خودخواه و کینه‌توز که آشکارا به اولریکه ماینهوف حسادت می‌ورزد.

از آن طرف اولریکه ماینهوف را می‌بینیم که روحیه کاملاً محافظه‌کارانه‌ای دارد و به شدت به زندگی و دختران خردسالش وابسته است.

تحول او از یک ژورنالیست موفق و مورد احترام جامعه (علی‌رغم گرایشات مارکسیستی‌اش) به یک تروریست، نیز بیشتر از سر جبر و ناگزیری است تا تصمیمی آگاهانه و از روی خرد انقلابی.

او بیشتر اهل تئوری و نظریه‌پردازی به نظر می‌رسد تا اهل جنگ چریکی و مبارزه مسلحانه. برای همین بارها از سوی بادر و دوست دخترش تحقیر می‌شود. آن‌ها نظریه‌پردازی او را استمنا تئوریک می‌خوانند.

فیلمساز، شخصیت‌های اصلی جنبش را طوری ترسیم کرده و روایت را به گونه‌ای پیش برده که کمترین حس همدردی و همذات‌پنداری را در تماشاگر برمی‌انگیزد.

موریتس بلایب تروی (عکس: پرویز جاهد)

شاید اولریکه ماینهوف، به واسطه پس‌زمینه حرفه‌ای معتبر، شخصیت محجوب و آرام و جذاب مادرانه‌اش، تنها شخصیتی باشد که تماشاگر با او همذات‌پنداری نشان می‌دهد.

زنی که علی‌رغم شهرت و افسون اسمش، شخصیتی متزلزل، تا حدی ترسو و زیر سایه قدرتمند آندریاس بادر و دوست دختر‌ش نشان داده می‌شود. او تنها کسی است که وقتی به وسیله پلیس دستگیر می‌شود، به شدت می‌گرید.

بازی مارتینا گدک (که او را مریل استریپ سینمای آلمان می‌خوانند) در نقش اولریک ماینهوف بسیار متقاعد‌کننده است. او با چهره باریک و استخوانی و نگاه سرد و غمزده‌اش، بیننده را به شدت تحت تاثیر قرار می‌دهد.

موریتس بلایب تروی نیز در نقش آندریاس بادر، بازی درخشانی ارائه می‌کند. او ذاتاً یک بازیگر خوب و از بهترین بازیگران سینمای امروز آلمان است.

برونو گانز نیز در نقش رییس پلیس آلمان، انتخاب بسیار مناسبی است. او می‌داند که چه واکنشی در مقابل خشونت‌های پی در پی گروه بادر ماینهوف نشان دهد.

مردی که خواست‌ها و انگیزه‌های آن‌ها را به درستی می‌شناسد اما به نحو طعنه‌آمیزی، همان کسی است که همه آن‌ها را به دام می‌اندازد.

فیلمساز برای رساندن بیننده به یک قضاوت درست در‌باره این دوره، نیروی مقابل گروه بادرماینهوف یعنی پلیس آلمان را نیز به موازات حرکت آن‌ها تصویر کرده است.

رفتار پلیس، دستگاه قضایی و به طور کلی حکومت آلمان با گروهی که در یک سیستم دمکراتیک، می‌خواهد با اسلحه و ترور، حرف خودش را به کرسی بنشاند، کاملاً معقولانه و قابل توجیه است و در مقایسه با رفتاری که اکنون جوامع غربی خصوصاً آمریکا در جنگ با تروریسم در پیش گرفته‌اند، بسیار روادارانه و انسانی است.

موریتس بلایب تروی در نمایی از فیلم «عقده بادرماینهوف»

حق دفاع از خود در دادگاه در حضور رسانه‌ها، تمسخر رییس دادگاه و توهین به او، حق داشتن رادیو و تلویزیون در زندان، حق اجتماع دسته جمعی رهبران جنبش در زندان و همفکری برای اتخاذ تصمیم‌های سازمانی، از جمله نشانه‌های رواداری حکومت آلمان در مواجهه با یک گروه انقلابی تروریستی و هرج و مرج طلب است که در شرایط امروز اصلاً قابل تصور نیست.

ضمن این‌که آگاهی و اشراف رییس پلیس یعنی برونو گانز به ریشه‌های سیاسی واقعی این جنبش و رادیکالیزه شدن آن یعنی جنایت‌های آمریکا در ویتنام و دخالت این کشور در امور کشورهای جهان سوم و جنایت‌های اسراییل در فلسطین، قابل توجه است.

بازخوانی جنبش گارد سرخ آلمان و دار و دسته تروریستی بادرماینهوف، به جامعه آلمان و دولتمردان آن این امکان را می‌دهد که از منظری تازه به این جنبش، خواسته‌ها و عملکرد آن‌ها بنگرند و از بازتولید خشونت و ترور در جامعه جلوگیری کنند.

هرچند موج فزاینده تروریسم اسلامی در جهان امروز هیچ شباهت و نزدیکی به تروریسم انقلابی و چپ‌گرایانه دهه ۷۰ ندارد، اما می توان گفت منشا سیاسی ایدئولوژیک هر دو دسته، گفتمان غرب‌ستیزانه و ضد امپریالیستی در میان بنیادگرایان اسلامی و مارکسیست است.

شاید زمان آن رسیده باشد که فیلمسازان ایرانی نیز با چنین رویکرد انتقادی به بازخوانی جنبش های سیاسی و اجتماعی و سازمان‌ها و گروه‌های مسلح چریکی در ایران بپردازند.

اگرچه فضای بسته و غیردمکراتیک سیاسی در ایران، امکان پرداختن به همه ابعاد موضوع را به فیلمسازان ایرانی نمی‌دهد.