سينمای آلمان و موج نويی ديگر

پرويز جاهد

در ظرف چند سال گذشته فيلم‌هايی در سينمای آلمان ساخته شده و فيلمسازان جوان و خلاقی در اين کشور ظهور کرده‌اند که اينک می‌توان با اطمينان از آغاز موج نوی ديگری در سينمای آلمان حرف زد. سينمايی که مدتها بود پس از جريان موج نوی اين کشور در دهه شصت و هفتاد، بی رمق و از حال افتاده بود و حرف تازه ای برای گفتن نداشت. موج نوی آلمان در دهه‌های شصت و هفتاد ريشه در بيانيه جمعی سينماگران اين کشور در 1962 داشت که به مانيفست اوبرهاوزن مشهور بود و 26 فيلمساز جوان و با استعداد آلمانی که پر از ايده‌های سينمايی نو بودند و از سينمای کهنه و مسلط زمان خود به تنگ آمده بودند آن را امضا کردند. فيلمسازانی چون الکساندر کلوگه، ويم وندرس، رينرورنر فاسبيندر، ورنر هرتزوگ و تعدادی ديگر هر کدام با سبک خاص خود، به دنبال ترميم هويت لکه دار شده فرهنگ و سينمای آلمان بودند که به گفته وندرس به طور رياکارانه به عنوان ابزار تبليغاتی رژيم نازی مورد سوءاستفاده قرار گرفته بود. اما با مرگ فاسبيندر در سال 1982 بسياری به اين نتيجه رسيدند که موج نوی سينمای آلمان به پايان رسيد. در واقع فيلمسازانی چون وندرس، هرتزوگ و شلندورف از بدنه سينمای آلمان جدا شده و به کار در خارج از آلمان پرداختند.

فيلم سقوط ساخته اليور هرش بيگل

امروز پس از دو دهه که از مرگ فاسبيندر می‌گذرد، فيلمسازان خلاقی چون هانس کريستين اسميت( کارگردان فيلم رکوئيم)، تام تای کوئر(سازنده فيلم‌های عطر و بدو لولا بدو)، فلورين هنکل ون دونرسمارک (کارگردان فيلم درخشان زندگی ديگران)، کريستين پتزولد( سازنده فيلم‌های يلا و ارواح) و اليور هرش بيگل( کارگردان فيلم موفق سقوط) در آلمان ظهور کرده‌اند . به نظر می‌رسد موج نوی ديگری در حال شکل گيری است که همان شور و انرژی و حساسيت‌های زيبايی شناسانه فيلمسازان خلاق نسل فاسبيندر را دارد. کريستين پتزولد کارگردان فيلم زيبای يلا(Yella) و از سينماگران نوظهور آلمان، زمانی فيلم آليس در شهرهای ويم وندرس را ديد که يک نوجوان بود و پس از آن بود که تصميم گرفت فيلمساز شود. وی در گفتگوی مطبوعاتی خود به هنگام نمايش فيلم يلا در فستيوال ادينبورو امسال گفت که به اعتقاد او فيلمسازان آن نسل ديگر انرژی و خلاقيت خود را از دست داده‌اند و بسياری از آنها فريب موفقيت‌های بين المللی را خورده‌اند . وی که از سينمای دهه هشتاد آلمان متنفر است، می‌گويد هاليوود خلاقيت آن فيلمسازان را نابود کرده و هويت آلمانی را که وجه مشخصه فيلم‌های اوليه و اصيل آنها بوده از آنها گرفته است.

زندگي ديگران ساخته فلورين هنکل ون دونرسمارک

پتزولد می‌گويد:«من دوست ندارم که يک فيلم آلمانی يا دانمارکی يا انگليسی يا فرانسوی شبيه فيلم‌های آمريکايی باشد. ما نبايد از اينکه فيلم مان در لوس آنجلس نمی‌گذرد خجالت زده باشيم».
اما سينمای موج نوی تازه آلمان تنها به خاطر مخالفتش با هاليوود شناخته نمی‌شود. برای فيلمسازی چون استفان روزويتزکی سازنده فيلم جاعلان اسکناس(The Counterfeiters)، کارکردن در هاليوود يک رويای دوران کودکی است. برای تام تايکوئر سازنده فيلم عطر و بدو لولا بدو نيز همينطور. اليور هرش بيگل کارگردان فيلم سقوط پس از موفقيت جهانی اين فيلم پايش به هاليوود باز شد و فيلم اشغال(Invasion) را با بودجه کلان و بازيگرانی چون نيکول کيدمن و دنيل کريگ ساخت.

کريستين پتزولد کارگردان فيلم يلا



با اين همه تلاش اين فيلمسازان جوان، احيای سينمای فراموش شده و روبه احتضار آلمان است در عين حال که به دنبال دست و پا کردن هويتی جديد برای خود‌اند . نينا هاس بازيگر زيبای فيلم يلا که به خاطر بازی درخشان اش در اين فيلم برنده جايزه بهترين بازيگر زن از فستيوال برلين شد، از وجود مکتب مونيخ و مکتب برلين در سينمای امروز آلمان می‌گويد. به نظر او ديگر چيزی به عنوان انجمن فيلمسازان آلمانی وجود ندارد بلکه گروه‌های پراکنده ای هستند که هر کدام به عنوان يکی از مکاتب برلين يا مونيخ فعاليت می‌کنند. به نظر هاس مکتب مونيخ بيشتر تجاری است و بيشتر به دنبال سرمايه گذاری در زمينه پروژه‌های بزرگ و در راستای سينمای مسلط است در حالی که مکتب برلين به دنبال راه جديدی برای سينمای آلمان است. به اعتقاد هاس اين مرزبندی در سينمای آلمان بعد از موفقيت فيلم سقوط برجسته‌تر شده است. اما کريستين پتزولد که خود از فيلمسازان مکتب برلين است، برخلاف او معتقد است که مرزبندی دقيق و قطعی ای بين مکتب برلين و مونيخ وجود ندارد.

نينا هاس بازيگر آلماني فيلم يلا

پتزولد يکی از مهم ترين چهره‌های سينمای نوين آلمان است. وی فارغ التحصيل تئاتر از دانشگاه آزاد برلين و فارغ التحصيل آکادمی فيلم و تلويزيون آلمان(DFFB) است. به نظر او بسياری از فيلمسازان جديد آلمان فارغ التحصيل يک مدرسه سينمايی‌اند و از زمان تحصيل همديگر را می‌شناسند و با هم دوستی دارند اگرچه ممکن است با هم همفکر نباشند.
پتزولد يکی از منتقدان فيلم‌های جديدی است که در سينمای امروز آلمان در باره هيتلر و نازيسم ساخته می‌شود و به نظر او تنها يک چهره مسلط بين المللی در سينمای آلمان وجود دارد و آن هيتلر است که برای فيلمسازان آلمانی مثل الويس پريسلی است. به اعتقاد او علت واقعی تمرکز فيلمسازان جديد آلمانی بر روی سوژه جنگ جهانی دوم و سقوط هيتلر، نقد گذشته و برخورد با آن نيست:

«تو می‌توانی آدلف هيتلر را به همه جای دنيا بفروشی و پولت را به دست بياوری. اينطوری است که همه دارند راجع به هيتلر فيلم می‌سازند. من ديگر تحمل ديدن اين همه هيتلر، اين همه گشتاپو و يونيفورم را روی پرده سينما ندارم».

به اعتقاد پتزولد، بورژوازی نئوليبرال آلمان که ديگر نمی‌تواند به مسئوليت هايش عمل کند، فيلم را به صورت کالا درآورده است در حالی که فيلم بايد فضايی برای بحث پيرامون مسائل بزرگ عصر ما باشد به ويژه در دورانی که نه حکومت و نه مخالفان آن ديگر آمادگی انجام اين بحث‌ها را ندارند.
شايد مهم ترين تمايز بين مکتب برلين و مکتب مونيخ در اين باشد که مکتب برلين بيشتر به دنبال طرح مسائل حساس و پرتنش امروز آلمان است در حالی که مکتب مونيخ بر تاريخ و گذشته اين کشور متمرکز شده است.

فاتح آکين کارگردان ترک تبار آلمان

از سوی ديگر نقش و تاثير فيلمسازان غيرآلمانی تبار مقيم آلمان را نيز نبايد ناديده گرفت. سنتی سينمايی که از دهه هفتاد با فيلمسازان خارجی تباری چون سهراب شهيدثالث و توفيق باصر شکل گرفت و امروز با فيلمساز مستعد و توانايی چون فاتح آکين(کارگردان فيلم شاخ به شاخ) دنبال می‌شود. سينمايی که به دنبال طرح مسائل پيچيده اقليت‌های قومی و نژادی در دل جامعه ای است که با هويت‌های قومی متنوعی ساخته شده است.

منابع:
New German Cinema. Thomas Elsasser(1989)
The Oxford History of World Cinema. Geoffrey Nowell Smith
Germany’s Two Waves. Matt Bochnski