خشونت تروریستی، واکنشی است در بحران اسلام‌گرایی

ترجمه‌ی مسعود نکوبخت

صادق جلال العظم فیلسوف سوری، یکی از برجسته‌ترین روشنفکران دنیای عرب است. او متعلق به خاندان العظم یکی از خانواده‌های با نفوذ سوری در دوران امپراطوری عثمانی می‌باشد. وی در بیروت به مدرسه رفت، لیسانس فلسفه را در سال ۱۹۵۷ از دانشگاه امریکایی بیروت و دکترای فلسفه اروپایی را در سال ۱۹۶۱ از دانشگاه اییل دریافت کرد و بعد از آن در سال ۱۹۶۳ استاد دانشگاه امریکایی بیروت شد.

اساس فلسفه او متاثر از کانت و فلسفه روشنگری او می‌باشد. او از طریق پژوهش در مراحل پیشرفت تکنولوژیک اروپای نوین به این نتیجه می‌رسد که سکولاریسم تنها راه تغییر در دنیای اسلام و اعراب است. او در نقد مهمش از کتاب «شرق‌شناسی» ادوارد سعید، معتقد است که ادوارد سعید، ماهییت غرب را به همان شیوه‌ای معرفی می‌کند که امپراطوری‌های غربی از شرق معرفی می‌کردند.

شما سی سال پیش جهان عرب را به ناتوانی به «خودانتقادی» متهم کردید، آیا اکنون چیزی تغییر کرده است؟

بله، قابلیت خودانتقادی رشد کرده است، دلیلش هم احساس رو به پیشرفت نارضایتی، تشویش و انزوای جهان عرب است. برای مثال، گزارش «برنامه توسعه‌ی سازمان ملل» نشان می‌دهد که فضای جهان عرب فوق‌العاده خودانتقاد شده است، گزارشی که در گذشته دست‌آورد امپریالیست‌ها و جاسوس‌ها تلقی می‌شد اما این‌بار واکنش‌ها مداراگرایانه‌تر بود.

برای بعضی‌ها در جهان اعراب، پاسخ‌گویی مشترک فرهنگ اعراب و دین اسلام در قبال حوادث ۱۱ سپتامبر، سخت قابل قبول است.

آنها به تفکر اسلامی سعودی گره خورده‌اند، ایدئولوژیِ محافظه‌کارانه‌ای که از طریق ارزش‌های بدوی مثل تقوی، اخلاص و راستی، چشمگیرتر می‌شود اما زندگی واقعی در عربستان سعودی با این ادعاها ارتباطی ندارد.

صادق جلال العظم فیلسوف سوری، یکی از برجسته‌ترین روشنفکران دنیای عرب

شکاف مابین ایدئولوژی رسمی اسلام و زندگی واقعی بیشتر شده است. فرهنگی‌ها و تحصیل‌کرده‌ها مقابل یک دوراهی ایستاده‌اند؛ یا کلبی‌مزاج می‌شوند و دلواپس ایدئولوژی نخواهند بود و به موفقیت دنیوی خود فکر می‌کنند یا به ایدئولوژی اعتقاد دارند و می‌خواهند آن را با زندگی روزمره تطبیق دهند.

نه تنها عربستان سعودی بلکه کل دنیای اعراب با نوین‌گرایی سخت کنار می‌آید.

عرب‌ها خودشان را به واسطه تاریخ‌شان، به‌عنوان فاتح، پیشرو و مصلح جهان به حساب می‌آورند؛ آن‌ها هنوز با واقعیت آشتی نکرده‌اند، واقعیتی که با تصورات آن‌ها انطباق ندارد. اسلام در حال پسرفت است؛ اعراب در سیاست و اقتصاد جهانی نقشی حاشیه‌ای دارند و در کل قرن بیستم، پیوسته مابین دو قطب اصالت و تجدد بالا و پایین رفته‌اند بدون آن‌که بتوانند برای یک مسیر خاص تصمیم بگیرند.

آیا پایانی برای پی‌آمدهای ۱۱ سپتامبر وجود دارد؟

نباید پی‌آمدهای ۱۱ سپتامبر را بیش از حد بزرگ کنیم در حالی‌که حداقل سه واقعه دیگر وجود دارد که باعث شوک و بدبینی غرب نسبت به دنیای اسلام شدند؛ ابتدا ماجرای آدم‌ربایی ورزش‌کاران اسراییلی در المپیک مونیخ بود که نژادپرستی در برابر عرب‌ها و مسلمانان را به اوج رساند طوری که مثلاً من می‌بایستی در آن زمان، سخنرانی‌ام را در آلمان تا آرامش اوضاع به تعویق می‌انداختم.

دومین واقعه، انقلاب اسلامی ایران بود که یک نگرانی هیستریک در غرب ایجاد کرد؛ همگی از بلعیده‌شدن توسط اسلام می‌هراسیدند. و در آخر فتوای قتل سلمان رشدی توسط خمینی بود. البته ما نسبت به این موج هیستریک غرب از خودمان حساسیتی نشان ندادیم.

آیا رابطه غرب و شرق در آینده هم متلاطم از بحران‌ها خواهد بود؟

آری، تا مدتی طولانی وضع به همین شکل خواهد ماند تا زمانی که ما واقعاً فروپاشی دنیای اسلام را بپذیریم و عهده‌دار مسائل بشویم.

چطور بحث بر سر سازگاری اسلام و نوین‌گرایی در ایران شیعه این‌قدر پیشرفته است؟

اسلام سنی که در کشورهای عربی تسلط دارد، بسیار ازخودراضی و از ابتدا روی نوار موفقیت بوده است. در مقابل، اصل و منشاء شیعه، یک تراژدی بزرگ است؛ شهیدشدن علی، داماد پیامبر که تشیع آن را جانشین محمد می‌پندارد و پسرش حسین. این وقایع یک نگرانی عمیق در کل مسیر تاریخی‌اش به راه انداخته که همانا ایجاد عدالت است.

آیا ۱۱ سپتامبر، اسلام‌گرایی افراطی را به پرتگاه نزدیک کرده است؟

بله، اسلام‌گراها خودشان را یتیم احساس می‌کنند؛ آن‌ها بعد از فروپاشی رژیم طالبان، حال‌شان مثل ناصری‌هاست پس از مرگ ناصر و هنوز خیلی از آن‌ها وجود دارند اما عملاً دیگر یک نیروی واحد نیستند که بتوانند تاثیری داشته باشند. اسلام‌گراها مدلی به غیر از افغانستان، نساختند؛ حتی دول عربی به صورت علنی رژیم طالبان را به رسمیت نشناختند.

آیا اسلام سیاسی در نقطه اوج خودش، بیش از حد افراطی نشده بود؟

خشونت تروریستی گواهی بر بحران عمیق و زیربنایی اسلام است.در واقع اسلام قبل از ۱۱ سپتامبر به بن‌بست رسیده بود اما بعضی از گروه‌های افراطی اعتقاد داشتند که با خشونت و جنجال می‌توانند مانع آن بشوند همانند تروریسم دهه هفتاد اروپا که می‌خواست با زور و جنجال، طبقه‌ی کارگر را بیدار کند.

چنین اعمالی از یک احساس زوال سرچشمه می‌گیرد مثل احساس زوالی که بعد از شکست ایده‌های کمونیستی در غرب به وجود آمده بود. جنبش‌های اسلامی برای تغییر سیستم و سقوط حکومت‌ها به صورت صلح‌آمیز و پایدار، شکست خورده‌اند.

چطور این جریانات ادامه پیدا خواهند کرد؟

همه یک اپوزیسیون معتدل و صلح‌جو را که در جامعه مدنی، خود را موظف به تحقق آزادی و حقوق بشر بداند، ترجیح می‌دهند. من امیدوارم که از طریق فشارهای داخلی و خارجی، دمکراسی بیشتری حکم‌فرما بشود.

امروزه امریکا پرچم دمکراسی را حتی در جهان اعراب برافراشته است. این رویکرد جدید امریکا، فشار را روی رژیم‌ها بیشتر کرده است؛ اگر چنان‌چه امریکا بعد از جنگ خلیج به‌طور جد برای جای‌گزینی دمکراسی در عراق تلاش می‌کرد، نتایج آن در جهان اعراب می‌توانست مثل تاثیرات پروستریکا در بلوک شرق باشد.