اخلاق در دنیای مجازی

مریم اقدمی

هک شدن سایت زمانه و پس از آن دیگر سایت‌ها از یک طرف و مسدود شدن وبلاگ‌ها و حتی سرویس‌های ایمیل در داخل ایران از طرف دیگر، انگیزه‌ای برای مطالعه بحث‌های موجود در حوزه «اخلاق اطلاعات و کامپیوتر» شد. این موضوع در سال‌های اخیر نه تنها به شکل دستورها و هنجارهای اخلاقی برای کابران و متخصصان کامپیوتر بلکه به عنوان یکی از زیرشاخه‌های اخلاق در فلسفه به حوزه مهمی برای مطالعات دانشگاهی در اخلاق عملی تبدیل شده است.

مسائل مورد بحث در این حوزه مانند بسیاری دیگر از مسائل اخلاقی، سوال‌هایی هستند که برای هر فرد، به عنوان عاملی انتخابگر، در زندگی روزمره مطرح می‌شوند. ورود و گسترش کامپیوتر و اینترنت در زندگی مردم عادی لزوم توجه به مسائل مرتبط و پیامدهای اخلاقی آن را در سطح عمومی بیشتر کرده است.

اخلاق کامپیوتر و اطلاعات

در بیشتر کشورهای دنیا «انقلاب اطلاعات» بسیاری از جنبه‌های زندگی را تغییر داده است. تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات تاثیرهای مثبت و منفی زیادی بر روی زندگی اجتماعی، زندگی خانوادگی، ارتباطات انسانی، آموزش، آزادی و دموکراسی داشته است.

بررسی و تحلیل این تغییرات و پیامد‌های آن موضوع اصلی حوزه اخلاق کامپیوتر و اطلاعات است. کاربرد نظریه‌های اخلاقی و فلسفی مانند سودانگاری، اخلاق کانتی و اخلاق ارزش‌گرا در مسائلی که با کامپیوتر و شبکه درگیر هستند، بخش عمده‌ای از مباحث این شاخه از اخلاق عملی را تشکیل می‌دهند.

پیشرفت‌های مهم علم و تکنولوژی در اواسط دهه چهل میلادی نقش مهمی در شکل‌گیری این شاخه از اخلاق داشته است که بعدها پس از چندین دهه اخلاق کامپیوتر نام گرفت. بنیانگذار این حوزه جدید در فلسفه را «نوربرت وینر» استاد ریاضیات و مهندسی در ام. آی. تی می‌دانند.

او به همراه دیگر همکاران آمریکایی و بریتانیایی‌اش در طول جنگ جهانی دوم به پیشرفت کامپیوتر و تکنولوژی‌ جدید اطلاعات کمک‌های فراوانی کرد. دستاورد این تلاش‌ها ظهور شاخه جدید «سایبرنتیک» در علوم کامپیوتر بود که دومین انقلاب صنعتی و آغاز عصر ماشین‌های الکترونیک و خودکار نام گرفت.

با این پیشرفت‌های سریع در علوم کامپیوتر وینر به پیامدهای خوب و بد آن در زندگی انسان فکر کرد و در کتاب‌ها و مقاله‌هایش به تفصیل به این موضوعات پرداخت.

بحث‌های او در این کتاب‌ها که معروف‌ترین آنها کتاب «سایبرنتیک» است، حتی امروز نیز موضوعات مهمی در زمینه اخلاق کامپیوتر و اطلاعات به شمار می‌روند. موضوعاتی مانند امنیت، مالکیت، بازار کار، جهانی شدن، جوامع مجازی، مسئولیت‌های متخصص‌های کامپیوتر، ترکیب اعضای بدن انسان با ماشین، اخلاق روبوتیک، هوش مصنوعی و بسیاری مباحث دیگر در این متن‌ها مطرح شده‌اند. با این‌حال نمی‌توان او را به تنهایی بنیانگذار این رشته از فلسفه و اخلاق عملی دانست.

او فلیسوف نبود و از دیدگاه بلندپروازانه علوم جدید و مهندسی به پیشرفت‌های آن و پیامد‌هایش می‌اندیشید. دقیقا به همین دلیل او در مورد روش‌شناسی فلسفی و فرا اخلاق در مورد حوزه‌ای که عملا در حال ساختن آن بود نظری ارائه نکرد و مستقیما به تحلیل موارد جزئی مشغول شد.

اصطلاح اخلاق کامپیوتر و اطلاعات سالها بعد از انتشار آثار وینر برای این موضوعات به کار رفت. در میانه دهه 70 میلادی «والتر مانر» که استاد درس اخلاق پزشکی در دانشگاه «اولد دومینیون» در آمریکا بود متوجه شد بسیاری از مسائل اخلاقی با حضور کامپیوتر به طور قابل توجهی تغییر می‌کنند. حتی گاهی به نظر می‌رسید که با ورود کامپیوتر آن مسائل به مسئله‌های اخلاقی کاملا جدیدی تبدیل می‌شوند که قبل از آن قابل تصور نبود.

او به این نتیجه رسید که باید شاخه جدیدی در اخلاق ایجاد شود که همچون شاخه‌های موجود مانند اخلاق پزشکی و اخلاق تجارت مسائل جدید این حوزه را تحلیل و بررسی کند. به این ترتیب او برای دانشجویان علوم کامپیوتر درس اخلاق کامپیوتر را ارائه داد که مورد استقبال واقع شد و بسیاری از دانشگاه‌های آمریکا در سالهای بعد آن را جزء برنامه‌های درسی خود قرار دادند.

اخلاق قدیمی در لباس جدید

در حالی که مانر سرگرم گسترش درس اخلاق کامپیوتر بود، همکارش «دبورا جانسون» از دانشکده فلسفه دانشگاه اولد دومینیون بحث جدیدی را در این زمینه مطرح کرد. از دیدگاه جانسون حوزه اخلاق کامپیوتر، بر خلاف نظر مانر، مسائل اخلاقی کاملا جدیدی را تولید نکرده است.

از نظر او ظهور کامپیوتر تنها مسائل قدیمی اخلاق را جذاب کرده‌ است، با این روش که با پوشاندن لباس جدید بر این مباحث آنها را برای عموم جالب و قابل درک کرده است. در واقع در این حوزه نیز مانند دیگر حوزه‌های اخلاق همچنان موضوعاتی مانند آزادی، مالکیت، حریم خصوصی و دیگر مسائل قدیمی مورد بحث قرار می‌گیرند.

بحث یکتایی مسائل شاخه اخلاق کامپیوتر همراه با دوره‌های درسی در این حوزه به گسترش این موضوع در دانشکده‌های فلسفه و علوم کامپیوتر کمک کرد.

پس از آن در سال‌های دهه هشتاد و نود میلادی کارگاه‌ها، کنفرانس‌ها، مراکز تحقیقاتی و مجله‌های تخصصی در این زمینه شکل گرفتند و گسترش یافتند. رشد نمایی این تکنولوژی جدید و ورود کامپیوتر و پس از آن اینترنت به زندگی مردم عادی باعث شکوفایی این حوزه از اخلاق عملی در سطح دانشگاهی و حتی اجتماعی شد.

یکی از مهمترین مسائل در حوزه فلسفه و اخلاق کامپیوتر و اطلاعات را «جیمز مور» در مقاله «اخلاق کامپیوتر چیست» مطرح کرده است.این مقاله که امروز مقاله‌ای کلاسیک در این حوزه به شمار می‌رود این بحث را مطرح کرد که چرا تکنولوژی کامپیوتر در مقایسه با دیگر پیشرفت‌های تکنولوژی، باعث به وجود آمدن مسائل اخلاقی گسترده‌ای شده است.

از نظر مور کامپیوتر امکانات و توانایی‌های جدید و وسیعی را برای انسان به وجود آورده است که به او انتخاب‌های جدیدی برای عمل می‌دهد. همین انتخاب‌های جدید باعث می‌شود که فرد در سطح زندگی خصوصی و اجتماعی با مسائل اخلاقی متنوع و حتی جدیدی مواجه شود. سوال‌هایی مثل اینکه «آیا حق مالکیت نرم‌افزار باید از جانب قانون حمایت شود؟» یا «آیا بانک‌‌های عظیم داده‌های شخصی، تهدیدی برای حریم خصوصی هستند؟» از جمله این مباحث هستند.

مستقل از اینکه فلاسفه و متخصصان علوم‌کامپیوتر هر کدام چه تعریفی برای اخلاق کامپیوتر دارند، بهترین راه برای آشنایی بیشتر با این حوزه نگاه کردن به مسائلی است که در مقاله‌ها، کتاب‌ها، کلاس‌های درس و کنفرانس‌ها درباره آنها بحث می‌کنند.

برای مثال در بحث کامپیوتر و بازار کار موضوع اصلی بررسی تاثیر پیشرفت‌های این تکنولوژی بر نرخ بیکاری یا ایجاد شغل‌های جدید است. ضمن اینکه بهداشت و امنیت محیط کار هم موضوع دیگری است که در این مبحث بررسی می‌شود.

تعریف‌های جدید جرم و به طور کلی مسائل حقوقی و قانونی در دنیای مجازی و تحت تاثیر تکنولوژی جدید بحث مهمی است که در حوزه اخلاق کامپیوتر مطرح شده است. مسائلی مانند هک کردن کامپیوترها و پیامد‌های خوب یا بد آن، حمله‌های اینترنتی و تعریف تروریسم مجازی، هک سفید و اعتقاد به پیشرفت تکنولوژی کامپیوتر از این روش، مسائل مهمی هستند که در حقوق و سیاستگذاری‌های مرتبط با آن اهمیت پیدا می‌کنند.

در همین زمینه حریم خصوصی موضوع مهمی در اخلاق کامپیوتر است که امکان فعالیت ناشناس آن را با چالش جدی مواجه می‌کند. نقض مالکیت معنوی از دیگر مسائل اخلاقی در این حوزه است که با بحث‌های حق گردش آزاد اطلاعات مورد انتقاد واقع شده است.

به این ترتیب همانطور که در مقاله کلاسیک مور نیز به آن اشاره شده است، امکان انتخاب‌های جدید مسائل اخلاقی جدیدی را به وجود می‌آورند. همانطور که کانت و بنتام پس از پیشرفت‌های علم و تکنولوژی در قرن هجدهم پیامد‌های فلسفی و اخلاقی آن را مطالعه کردند، تحلیل و بررسی مسائل مرتبط با حضور کامپیوتر در زندگی بشر نیز در طول چند دهه گذشته شاخه اخلاق کامپیوتر را شکل داده است.

منابع:

Computer and Information Ethics, by Terrell Bynum from Stanford Encyclopedia of Philosophy, 2008

A Very Short History of Computer Ethics, by Terrell Ward Bynum from American Philosophical Association’s Newsletter, 2000

What is Computer Ethics?, by James H. Moor, from a special issue of the journal Metaphilosophy on Computers & Ethics, Blackwell, 1985