شهر فرنگ مدرنیسم

رضا شوقی

پروسه‌ی مدرنیسم، که جهان - ابتدا اروپا، سپس آمریکا، کمی بعد ژاپن و امروزه جهان سوم - در خلال آن از دنیای سنتی ذاتا دینی، و به تعبیر برخی جادویی، دور شده و هویتی نوین را تجربه کرد، پیش از همه‌ی جامعه‌شناسان، نظر "آلکسیس د توکویل" را به خود جلب نمود.

"د توکویل" مدرنیسم را قبل از هر چیز پروسه تدریجی ولی بسیار تاثیرگذار و نافذ "دموکراتیزه" کردن می‌دانست. او معتقد بود در روند دموکراتیزه کردن نه تنها ساختار سیاسی جامعه، بلکه ساخت‌های فرهنگی - اجتماعی، اقتصادی و البته ساخت آگاهی‌های افراد نیز دستخوش تغییر و اصلاح می‌شود. "د توکویل" که خود در عصر آریستوکراسی متولد شده و خصایص آن را لمس کرده بود، با اشتیاق پروسه مدرنیسم را نظاره می‌کرد و حتی از موضعی که تا حدودی جبرگرایانه می‌نمود، معتقد بود چرخ مدرنیسم هرگز از حرکت باز نخواهد ایستاد و هرگز نیز به سمت عکس حرکت نخواهد کرد. ظاهرا حق با او بود. دموکراسی‌سازی چندان ادامه یافت که کلیت جوامع غربی را تغییر داده و چیز دیگری از آن ساخت.

چند دهه بعد از "د توکویل"، "دورکیم" به تجزیه و تحلیل مسئله مدرنیسم پرداخت. او در بررسی‌های خود انگشت تاکید را بر فرایند "تمایزیابی" و "تخصصی‌شدن" ساختارها و کارکردهای سازمان‌ها و نهاد‌های اجتماعی، که از خلال تراکم روزافزون جمعیت و نیز "تقسیم کار" شکل می‌گرفت، گذاشت.

"دورکیم" معتقد بود پیامدهای ساختاری و بنابراین ناخواسته مدرن‌سازی عبارتند از پلورالیسم ارزش‌ها و نیز ازدست‌رفتن هنجارهای موجود اجتماعی یا به تعبیر او آنومی.

"مارکس" نیز یکی دیگر از جامعه‌شناسان کلاسیک است که به مسئله مدرنیسم پرداخته است. او فرایند مدرن‌سازی جامعه را با توسعه پدیده تاریخی ملموسی به نام سرمایه‌داری مرتبط دانسته است. مدرن‌سازی برای "مارکس" اصولا به معنای بسط ساختارهای استثمارگرایانه بود که در امتداد گسترش وجودی خود، "از خود بیگانگی" را به نحو ساختاری در آحاد افراد جامعه ایجاد کرده و سبب ریشه‌دار شدن آن می‌شد.

تئوری‌های مدرنیسم اما به‌ویژه در نوشته‌های "مارکس وبر" آلمانی توسعه و عمق یافت. "وبر" در قالب فرایند مدرن‌سازی، بسط اساسی "عقلانیت" را نهفته می‌دید، عقلانیتی که ملازم جدانشدنی روش‌های سرمایه‌دارانه تولید، بروکراسی قانونی، علم نوین و تکنولوژی مدرن بود.

تمام این تئوری‌ها بر پروسه‌های گوناگونی، که رگه‌های آغازین آن در جامعه ماقبل مدرن قابل بازشناسی هستند، تمرکز دارند: گرایشات دموکراتیک که در جامعه اروپایی قرون وسطی به چشم می‌خوردند، تمایزیابی ساختاری و کارکردی و تخصص‌گرایی که تقریبا در تمام گروه‌های بزرگ بشری رخ می‌دهد، استثمار و از خود بیگانگی که پس از تقسیم کار میان افراد جامعه به وقوع می‌پیوندد و گرایشات عقل‌مدارانه که به هر صورت شمه‌ای از آن را می‌توان در جوامع دینی یافت.

نگرشی به تاریخ اجتماعی نشان می‌دهد عوامل مذکور، که در مجموع می‌توان آن‌ها را مدرنیسم نامید، به سرعت و در گستره‌ای وسیع، برای اولین بار در جوامع غربی توسعه یافتند و دست‌به‌دست یکدیگر توانستند آن‌چه می‌توان آن را فرایند "انتقال" از سنت به مدرنیته خواند، به‌وجود آورند.

برای روشن‌تر کردن ابعاد گوناگون این انتقال ساختاری، مدل‌های ریخت‌شناسانه متعددی از جانب جامعه‌شناسان پیشنهاد شده است. مدل‌هایی مانند گذار از "اجتماع" به "جامعه"، گذار از "همبستگی مکانیکی" به "همبستگی ارگانیک"، گذار از جامعه "توده‌ای سنتی" به جامعه "دارای فرهنگ کارکردی شهری"، گذار از جامعه‌ای که توسط "منزلت اجتماعی" افراد کنترل می‌شود به جامعه‌ای که توسط "قرارداد" اداره می‌شود. در هریک از این مدل‌ها کوشیده شده است خصلت اصلی جامعه سنتی و جامعه مدرن به عنوان دو قطب متضاد رودرروی یکدیگر قرار داده شده و به این ترتیب ویژگی‌های آن دو برجسته‌تر شوند.

در شمار جامعه‌شناسان معاصر اما، که مسئله مدرنیسم را در کانون توجهات خود قرارداده‌اند، می‌توان از "پیتر ال. برگر" نام برد. او گرچه از نظریه‌پردازان پیش از خود سود برده اما از منظر دیگری به پدیده مدرنیسم نگاه کرده است.

مدرن‌سازی برای "برگر" قبل از هر چیز عبارت است از پلورالیسم فراگیر در عرصه ارزش‌ها، هنجارها، معانی و سمبل‌ها که در روند خود منجر به تقطیع فرهنگ به سطوح مختلف و ایجاد تکثر در سپهر‌های گوناگون زندگی می‌شود.

آن‌چه از این تکثر حاصل می‌شود رودررویی دو قطب "عرصه خصوصی" و "عرصه عمومی" زندگی است، در حالی که در درون هر یک از این دو عرصه نیز پلورالیسم دیگری جاری است. درنتیجه این تکثر، دنیای مدرن به شهر فرنگی که دائم در حال تغییر است تبدیل می‌شود. این تکثر شهر فرنگی تاثیرات فراوانی بر انسان‌های مدرن یا به تعبیری بر شهروندان دنیای مدرن برجای می‌گذارد زیرا آن‌ها مجبورند به‌طور مداوم و پیوسته انتخاب کنند، تصمیم‌ بگیرند و برنامه‌ریزی کنند.

این همه دگرگونی در زندگی سبب می‌شود که "واقعیت" به پدیده‌ای ناتمام و باز تبدیل شود که اجزای کهن و بدیهی فرض شده آن یک‌یک فرومی‌ریزند. درنتیجه انسان مدرن باید همیشه در جستجوی واقعیت باشد چون واقعیت ثابت نمی‌ماند تا با دست یافتن به آن، جستجو برای همیشه به‌ پایان رسیده باشد.

یکی از نتایج تکثر در واقعیت، تغییر شدید هویت انسان مدرن است. یکی دیگر از نتایج این تکثر، خود را در حوزه دین به نمایش می‌گذارد. از آن‌جا که عمود خیمه سنت اساسا دین است، در تقابل سنت و مدرنیسم، دین بیش از همه تحت تاثیر قرار می‌گیرد. درست به همین دلیل است که اکثر نظریه‌پردازان کلاسیک که به بررسی مسئله مدرنیسم پرداخته‌اند، دین را در کانون توجهات علمی خود قرار داده‌اند.

به هر ترتیب فرایند مدرن‌سازی، به‌عنوان تکثرگرایی در سپهرهای مختلف زندگی، برای "برگر" یعنی انتقال از زیر چتر سایه‌گستر معانی، هنجارها، ارزش‌ها و سمبل‌های عمدتا دینی به یک سیستم فرهنگی ناسازگار و مغایر که در آن تعاریف دینی از واقعیت، معقولیت اجتماعی خویش را ازدست داه‌اند. البته این فرایند که می‌توان از آن به سکولاریسم هم یاد کرد به معنای ناپدید شدن و ازبین رفتن دین نیست، بلکه به معنای کاهش حضور آن در عرصه‌های اجتماعی است.

بنابراین مدرنیسم در بعد ذهنی، آن‌طور که "برگر" می‌گوید، آگاهی و شعوری "سرگردان و بی‌خانمان" برای انسان مدرن به ارمغان می‌آورد. ارمغان مدرنیسم برای واقعیات ساختاری جامعه مدرن هم عبارت است از تولید تکنولوژیک و بروکراسی اداری. این دو پدیده اولین شاخص‌های عینی مدرنیسم هستند. "برگر" شاخص‌های درجه دوم مدرنیسم را اموری چون افزایش شهرنشینی، قشربندی طبقاتی، تحرک اجتماعی بالا، افزایش سطح تحصیلات توده‌ها و فراگیرشدن رسانه‌های عمومی می‌داند.

برای آشنایی بیشتر با نظرات "برگر" در این مورد می توان به کتاب زیر رجوع کرد:

''The Homeless Mind'' ( Peter L. Berger with Brigitte Berger and Hansfried Kellner) 1973