ضرب زنان، قرآن و تفسیر فمینیستی

مهدی خلجی

ترجمه‌ای انگلیسی از قرآن به قلم لاله بختیار(۱)، دانش‌آموخته تاریخ و فلسفه و نیز روان‌شناسی تربیتی در دانشگاه نیومکزیکو، چند هفته دیگر منتشر خواهد شد. ترجمه لاله بختیار از قرآن می‌تواند تا اندازه‌ای نوآورانه قلمداد شود؛ زیرا مترجم با پس‌زمینه فکری که دارد می‌کوشد، از راه ترجمه قرآن، تصویر روزآمدتری از اسلام در جهانِ انگلیسی‌زبان پیش بگذارد. توجه رسانه‌های انگلیسی‌زبان به این ترجمه – پیش از انتشار – گواه اقبال محتمل بدان در آینده نزدیک است(۲).

از مواردی که خانم بختیار در برگردان قرآن نوآوری کرده، آیه‌ای است که بحث درباره آن از دهه‌ها پیش میان روشنفکران دینی درگرفته است؛ آیه سی و چهارم سوره نساء: «و الُلاتی تخافونَ نشوزَهنَّ فعِظوهنَّ و اهجُروهنَّ فی المضاجع و اضربوهنَّ».

خانم بختیار، به گزارش روزنامه نیویورک تایمز (بیست و پنجم مارس دوهزار و هفت)، دو سالی بر سر ترجمه قرآن نیرو گذاشت و تا به این آیه رسید، دست نگاه داشت و سه ماه را صرف فهمِ معنای «اضربوهنَّ» کرد. وی که به عربی سخن نمی‌گوید و تنها قادر است عربی بخواند و چند سالی نیز در ایران کار ترجمه کرده، به روزنامه نیویورک تایمز گفته است: «به خود گفتم خدای من! این چیزی است که منظور پیامبر بوده؟ وقتی پیامبر با زنان‌اش مشکل داشت چه می‌کرد؟ او هرگز کسی را کتک نزد؛ پس چرا مسلمان کاری را انجام دهد که پیامبرش انجام نداده است؟»

لاله بختیار می‌اندیشد ترجمه «اضربوهنَّ» به «کتک زدن» با آیه دیگری ناسازگار می‌افتد که در آن از مرد خواسته شده، وقتی زن تقاضای طلاق کرد با وی بدرفتاری نکند. «اگر به زنی گفته شود یا بمان و زندگی کن، یا کتک بخور یا طلاق بگیر، روشن است که زن ترجیح می‌دهد رابطه را ترک کند».

سرانجام خانم بختیار در یک فرهنگ عربی-انگلیسی(۳) می‌بیند که واژه «ضرب» به معنای «مفارقت کردن» و «ترک کردن» هم آمده است. کلید معما برای مترجم یافت می‌شود. با انتخاب این معادل هم ناسازگاری میان دو آیه از میان می‌رود و هم توجیه قرآنیِ خشونت علیه زنان نفی می‌شود.

در تفسیرها و ترجمه‌های سنتی و متداول تا امروز، این آیه بیشتر چنین دریافته شده است: «و زنانی را که از سرپیچیِ آنان [از خواست شوهران‌شان برای آمیزش جنسی] هراس دارید، پند دهید و بستر آنان را ترک کنید و آنان را کتک بزنید».

این آیه اگر به همین صورت فهمیده شود به معنای تجویز خشونت مردان علیه زنان در قرآن خواهد بود. بر این قرار، از یک سو زنان مسلمانی که به حقانیت همه آیه‌های قرآن باور دارند، برای توجیه تضمین حقوق زن در اسلام به دردسر می‌افتند و از سوی دیگر، این دریافت، به منتقدان حقوق زن در شریعت اسلام، دستاویزی نیرومند می‌دهد.
از آن‌جا که این معادل‌گذاری خلاف قواعد و دریافتِ سنت تفسیری اسلامی است، بی‌تردید مناقشه ‌برمی‌انگیزد. ورای تفسیر این آیه، پرسشی دیگر زاده می‌شود: متنِ قرآن تا چه اندازه به تفسیرهای فمینیستی تن می‌دهد؟

تفسیر آیه ضرب زنان
بیش از بیست ترجمه به انگلیسی و صدها ترجمه به زبان‌های گوناگون از قرآن صورت گرفته است. شمار تفسیرهایی که به زبان‌های مختلف بر کل یا جزء قرآن نوشته شده نیز از ده‌ها هزار می‌گذرد. اما تنها در دوران جدید است که برخی کوشیده‌اند آیه‌های مربوط به زنان در قرآن را به شیوه‌ای ترجمه و تفسیر کنند که با حقوق مدرن سازگار افتد.

ترجمه خانم بختیار از این آیه، ابداع او نیست و پیشتر نیز کسانی این معادل را پیشنهاد کرده‌اند(۴). گرچه بسیاری زنان از جمله خانم طاهره صفارزاده در ترجمه قرآن به انگلیسی و فارسی آورده است: «مختصری کتک بزنید». بانو امین اصفهانی نیز در تفسیر پانزده جلدی «مخزن العرفان فی تفسیر القرآن» در تفسیر این آیه به راه مشهورِ سنت می‌رود؛ با این تفاوت که می‌گوید این امر ارشادی است نه مولوی؛ یعنی پیشنهاد است نه دستور. با این همه، این نخستین باری است که چنین ترجمه‌ای از واژه «اضربوهنَّ» در ترجمه قرآن گنجانده می‌شود و از این رو، کار خانم بختیار بدیع می‌نماید.

مفسران مسلمان معاصر در برخورد با آیه‌هایی از این دست به چهار راه رفته‌اند:

تلطیف خشونت
برخی کوشیده‌اند با تببین شرایط و زمینه‌های شرعی کتک زدن، تا اندازه‌ای خشن بودن آن را نادیده بگیرند. این دسته از مفسران با ارجاع به احکام فقهی درباره کتک زدن زنان، گفته‌اند خداوند در این آیه سه دستور داده که باید به ترتیب اجرا شود: اگر زنی از خواست شوهر خود برای آمیزش جنسی سرباز زد (نشوز کرد) مرد باید نخست او را اندرز دهد، اگر وی نپذیرفت به قهر بستر را ترک کند و اگر در نهایت این روش نیز سود نکرد، وی را بزند(۵). در حالی که پاره‌ای دیگر از مفسران باور دارند که مرد می‌تواند از آغاز هر سه کار را باهم بکند؛ یعنی هم‌زمان پند دهد، از بستر زن جدا بخوابد و او را کتک بزند(۶).

این گروه مفسران باور دارند این کتک زدن از باب تنبیه است و مرد مُجاز است که همسر خود را تأدیب کند. اما کتک زدنی که قرآن بدان دستور می‌دهد هر کتک زدنی نیست. در صحیح مسلم روایتی از پیامبر آمده که وقتی زن خود را می‌زنید، آرام بزنید (فاضربوهن اذا عصینکم فی المعروف ضربا غیر مبرّح) و طوری نزنید که خون از بدن وی بیاید. شماری از فقیهان آورده‌اند که ابزار کتک زدن باید دست یا دستمال باشد. برخی از آنان تازیانه و چوب را نیز مجاز دانسته‌اند. باز از پیامیر روایت‌های چندی هست که به صورت زن نزنید، مبادا صورت‌اش زشت شود. برخی فقیهان گفته‌اند به صورت، پستان، قلب، شکم و فرج زن نباید زده شود. پاره‌ای فقیهان گفته‌اند نباید بیش از ده ضربه زده شود، زیرا ده ضربه به بالا در حکم حد شرعی است. قول فقهی دیگر، بیش از سه ضربه را جایز نمی‌داند(۷).

براین پایه، این مفسران می‌گویند آن همه قید و شرطی که برای کتک زدن زن در اسلام نهاده شده، کار را دشوار می‌کند و خشونت دستور قرآن در کتک زدن زنان می‌کاهد. این نظر، مبنای غالب فقیهان و مفسران سنتی معاصر است که کمابیش بر طریقت پيشینیان خود می‌روند.

کوشش برای معادل‌یابی تازه
بر پایه منطق معرفتی مدرن، هر کس آزاد است از هر متنی تفسیر تازه‌ای کند. تفسیر نیاکان و پيشینیان لزوماً بهترین تفسیر ممکن نیست؛ ولی هر تفسیر مادامی معتبر است که در درون چارچوب قواعد تفسیر قرار گیرد. قواعد تفسیر را نیز یا باید در نظام معرفتی کهن جست‌وجو کرد یا در علم هرمنوتیک مدرن. تفسیر بیرون از هر قاعده‌ای، برداشت شخصی است که مقبول جامعه علمی نمی‌افتد.

با این همه، در آن‌چه به آیه یادشده بازمی‌گردد، شمار بسیار اندکی از نویسندگان مسلمانان با رجوع به فرهنگ‌های لغت، معانی گوناگون «ضرب» را بررسیده و یکی از آن‌ها را که بیشتر با مذاق عصر جدید سازگار است برگزیده‌اند. از جمله، مهندس محمد شحرور، نویسنده سوری، در کتاب «القرآن و الکتاب» به همین راه رفته است(۸).

برخی «اضربوهنَّ» را به معنای «ترک گفتن» معنا کرده‌اند و برخی دیگر به «سفر بردن» زن (ضرب در بعضی از مشتقات خود به معنای سفر است مانند «اضربوا فی الارض»؛ یعنی «در زمین سفر کنید»). مشکل اساسی این گزینش، ناسازگاری با صرف و نحو عربی از یک سو و سیاق تأویلی آیه از سوی دیگر است. ناسازگار با دستگاهِ واژگانی عربی است؛ زیرا در زبان عربی، هیچ جا، کلمه «ضرب» به اضافه ضمیر به معنای «ترک کردن» نیامده است. معنای «ترک کردن» از «ضرب» تنها در گزاره‌هایی مانند «ضرب الدهر بیننا» (:روزگار میان ما جدایی انداخت) فهمیده می‌شود. بر همین قیاس «ضرب» به اضافه ضمیر مفعولی به معنای «به سفر بردن» نیامده و تنها در گزاره‌هایی مانند «اضربوا فی الارض» بدین معنا ثبت شده است(۹).

درست است که ضرب چندین معنای مجازی و استعاری دارد، ولی هر یک از آن‌ها در سیاق و ریخت خاص زبانی به کار برده می‌شود. به صورت دل‌به‌خواهی نمی‌توان یکی از معناهای مجازی را برای هر عبارتی برگزید.

صادق النیهوم لیبیایی، از این نیز فراتر رفته و گفته است این آیه تحریف شده و واژه «اضربوهنَّ» در اصل «اعزلوهنَُ» (:از آن‌ها جدا شوید) بوده است، بی‌آن‌که به منبع خود اشاره کند.

این نوع تفسیرها که عمدتاً به دست مهندسان و دانش‌آموخته‌گان مسلمانِ علوم تجربی و علوم دقیقه نوشته شده در ایران نیز سابقه دارد؛ از تفسیرهای یدالله سحابی، مهدی بازرگان گرفته تا جزوه‌های تفسیری سازمان مجاهدین خلق ایران.

این شیوه تفسیری که در سده بیستم به دست اندک‌شماری از روشن‌فکران مذهبی پی‌گرفته شد، برآن است که تفسیری از قرآن سازگار با داده‌ها و یافته‌های علم و معرفت مدرن به دست دهد. اما مشکل اصلی در آن است که این رویکرد تفسیری، در واقع، بنیاد علمی ندارد و از همین رو می‌تواند مصداق حقیقی «تفسیر به رأی» شمرده شود؛ یعنی تفسیری که در نظام دانش توجیه ندارد و بیشتر به خواست فرد یا ایدئولوژی گروهی وابسته است.

تفسیر فمینیستی
تفسیر آیاتی از این دست، از چالش‌های اصلی فمینیست‌های مسلمان است. فمنیست‌های مسلمان کسانی هستند که می‌کوشند میان خواست برابری‌خواهانه خود در حقوق زن و مرد با دین اسلام آشتی برقرار کنند. یکی از بهترین نمونه‌ها فاطمه مرنیسی، فمینیست نامبردار مراکشی است. او به ويژه در کتاب «حجاب و نخبگان مذکر: تفسیری فمنیستی از حقوق زن در اسلام» به این موضوع پرداخته است(۱۰).

مرنیسی در این کتاب زمینه نزول این آیه را - مستند به متون معتبر اسلامی - شرح می‌دهد. آیه در هنگامی نازل شده که پیامبر هشت سال واپسین عمر خود را در مدینه می‌گذراند و سخت سرگرم اداره حکومت و نیز فرماندهی جنگ‌هاست. مومنان مدام به سراغ پیامبر می‌آیند تا حکم واقعه‌ای را بپرسند یا قضاوت او را در غائله‌ای بجویند. وقتی پیامبر راه می‌رود ده‌ها تن پیرامون وی را می‌گیرند و او را خسته می‌کنند؛ تا آن‌جا که آیاتی درباره شیوه برخورد با پیامبر و ضرورت ادب ورزیدن به او و رعایت حریم خصوصی‌اش نازل می‌شود. پیامبر در تنگ‌نای زمانی است و فرصت پرداختن به هر کاری را ندارد.

مردی از انصار (یاران اهل مدینه پیامبر) در میانه جدالی با همسر خود، وی را سیلی می‌زند. زن به دادخواهی نزد پیامبر می‌آید تا حکم شریعت را درباره همسر خود بپرسد؛ به این امید که پیامبر فرصت انتقام به وی دهد. پیامبر در حال تصمیم‌گیری در این باره است که آیه یادشده نازل می‌شود. پیامبر که گویا از حکم آمده در آیه خرسند به نظر نمی‌رسد، آیه را برای آن شوهر می‌خواند. سپس می‌گوید «من چیزی می‌خواستم و خدا چیزی دیگر» (اردت امراً و اراد الله غیره). برخی مفسران مسلمان این حدیث را که جریر طبری هم در تفسیر خود نیز آورده، باطل و دروغ می‌دانند؛ چون با فرض عصمت پیامبر تناقض دارد(۱۱).

مرنیسی از کتاب «طبقات» ابن سعد (از کهن‌ترین منابع و پنج نسل پیش از طبری)، نقل می‌کند که پیامبر در برابر مردم گفت «زنان را نزنید». سپس عمر نزد پیامبر آمد و گفت «ای پیامبر خدا! زنان بر شوهران خود می‌شورند». آن‌گاه بود که پیامبر اجازه داد مردان، زنان را کتک بزنند. پس از صدور این حکم جمعی از زنان - که شمار آنان از هفتاد می‌گذشت – گرد خانه پیامبر اجتماع کردند و همه یک‌سره از همسران خود شکایت بردند.

مرنیسی با بیان اختلاف نظرهایی که در تفسیر این آیه وجود دارد، سرانجام در بیرون کشیدن معنایی روزآمد و فمینستی از آیه یادشده ناکام می‌ماند. او به فرجام نتیجه می‌گیرد که شخص پیامبر، به هیچ روی، تمایل به زدن زنان نداشت و خود در زندگی شصت و سه ساله‌اش هیچ کس را کتک نزد؛ اما به دلیل اشتغالات نظامی- سیاسی سال‌های واپسین عمرش و نیرومند بودن سنت خشونت علیه زنان که عمر نماینده آن وانموده می‌شود، تسلیم خواست عمر و سنت جاری شد.

مرنیسی به قصد تطهیر چهره پیامبر اسلام از خشونت علیه زنان، شاید ناخواسته، اصالت و حقانیت الاهی قرآن را زیر سایه تردید و پرسش می‌گذارد. این نوع پاسخ برای مسلمانی قانع‌کننده نیست که قرآن را گفتار بی‌چون و چرای خداوند و بری از هر تأثیر و نفوذی بشری می‌داند.

باز پرسش اصلی با سماجت بر ذهن مسلمانِ باورمندِ به برابری حقوق زن و مرد می‌کوبد. آیا می‌توان به منشأ الاهی قرآن ایمان داشت و در عین حال این آیه را به نحوی تفسیر کرد که به توجیه خشونت علیه زنان نینجامد؟

تفسیر تاریخی متن
پژوهش‌گران مسلمان دیگری هستند که که راه دشوار و پیچیده‌ای را برمی‌گزینند. آنان به جای تقلا و تکاپو برای برگردان یک واژه و سازگاری و آشتی یک حکم یا مشتی احکام با مقتضیات زمانه، پرسش‌های کلی‌تر و بنیادی‌تری را درباره قرآن طرح می‌کنند. مسأله آنان تنها آیاتی نیست که دستور و هنجاری در آن بیان شده است (مجموع آیاتی که در آن‌ها دستوری فقهی یافت می‌شود از چندصد آیه برنمی‌گذرد، در حالی که قرآن بیش از شش هزار آیه است).

این پژوهش‌گران که شمار آنان در فزونی است، در پی طرح پرسش جایگاهِ معرفتی و هنجاری قرآن هستند. آنان قرآن را با روش تفسیر تاریخی یا تفسیر انتقادی متن می‌خوانند. در تفسیر تاریخی و انتقادی متن، کلام وحیانی، آن‌چه خداوند به پیامبر به میانجی فرشته جبرئیل، وحی کرده است، سرشتی شفاهی و گفتاری دارد. پیامبر کلام وحیانی را به صورت مکتوب از خداوند دریافت نکرده است. پیامبر خود نیز این کلام را ننوشته است. وحی را کاتبان وحی به صورت‌های پراکنده و گوناگون نوشته‌اند. بیش از دو دهه پس از درگذشت پیامبر، در شورایی که عثمان، خلیفه سوم از میان یاران پیامبر برگزید و تعیین کرد، آن پاره‌های پراکنده گردآمد و با نظر شورا، آیاتی انتخاب و تدوین شد. در نتیجه، آن گفتار شفاهیِ باز و گشوده به «مصحف» بسته، قعطی و پایان‌یافته بدل گردید. در فرایند گذار از گفتار شفاهی به متن بسته، تحولات بنیادی معناشناختی ناگزیر است. بخش عمده پژوهش این اندیشمندان، بر کاوش درباره این تحولات متمرکز است.

یکی از پیامدهای بشری دانستن «مصحف» (نه قرآن) آن خواهد بود که از چشم انداز علوم تفسیری و تاریخی امروزی، استخراج قانون از مصحف، منطقاً ناموجه است. یعنی شریعت و فقه باید جای خود را به حقوق مدرن بدهد. به سخن دیگر، اثبات مشروعیت الاهی برای هیچ قانونی دیگر ممکن نیست. همه قانون‌ها از این پس بشری خواهند بود. یکی از مهم‌ترین پژوهش‌های پیش‌آهنگانه در این زمینه را محمد ارکون، اسلام‌شناس الجزائری‌تبار فرانسوی انجام داده است(۱۲).

چالش فمینیسم و متون مقدس
راست آن است که فمینیست‌های مسلمان تاکنون نتوانسته‌اند با روش‌های تاکنون آزموده شده (یعنی با معادل‌یابی تازه یا تفسیر فمینیستی) مسأله حقوق مدرن زن را با متون اسلام حل کنند. به نظر می‌رسد چاره در تفسیر تکلف‌آمیز این آیه و آن روایت نباشد.

فرض کنیم تفسیر یک آیه یا حکم روزآمد شود، با سراسر نظام شریعت که استوار بر تبعیض حقوقی میان زن / مرد و دیگر تبعیض‌ها از جمله کافر / مومن است، چه می‌توان کرد؟ کلیتِ شریعت استوار بر کلیتِ قرآن و حدیث است و تا نگرش به متن‌های مقدس از بنیاد دگرگون نشود، هیچ جرح و تعدیل جزیی، کارساز نهایی نخواهد بود.

حقوق زن، بخشی از حقوق بشر و برآمده از جهان‌بینی و نظام معرفتی ويژه‌ای است که در منظومه شناخت و زبان متون مقدس غایب است. هرگونه تلاش برای سازگارکردن حقوق زنان با ایمان دینی یا متون مقدس باید در چارچوب بزرگ‌تری از رویارویی نظام معرفتی مدرن با متون مقدس قرار گیرد.

بر این پایه، به نظر می‌رسد بدون بحث در بنیاد معرفت‌شناختی و تاریخی متون مقدس – در اسلام یا هر دین دیگر – کوشش برای سازگار کردن احکام فقهی و شریعت با حقوق مدرن زن ناکام و نازاست. بدون پی‌ریزی مبانی تازه‌ای برای فهم تاریخی متون مقدس، به دست دادن تفسیرهای جدید، گره چندانی نمی‌گشاید.

-------------------------------------
۱. خانم بختیار شماری از آثار نویسندگان اسلامی ایرانی مانند علی شریعتی و مرتضی مطهری را به انگلیسی ترجمه کرده و به ويژه زیر تأثیر سید حسین نصر از مروجان تصوف درآمریکا، آثاری را درباره تصوف به انگلیسی برگردانده یا تألیف کرده است. برای شرحی درباره زندگی او بنگرید به: http://www.iranian.com/May96/Arts/Bakhtiar.html

۱۲. ارکون این جستار را در چندین کتاب به سامان برده است. برای نمونه در زبان انگلیسی بنگرید به:
Arkoun, Mohammad, Islam: To Reform or to Subvert?, Saqi Books, London, 2002
هم‌چنین درباره سرشت شفاهی قرآن بنگرید به:
الکوّاز، محمد کریم، کلام الله، الجانب الشفاهی من الظاهرة القرآنية، دارالساقی، لندن، 2002 و نیز جعیط، هشام، تاریخية الدعوة المحمدیة فی مکة، دارالطلیعة، بیروت، 2007 و هم‌چنین عبدالکریم، خلیل، النصّ المؤسّس و مجتمعه، دار مصر المحروسة، الطبعة الثانية، قاهرة، 2002