«جلوگیری از نقض حقوق‌بشر، با کدام ابزار؟»

فرنگیس محبی

جوامع بین‌المللی از جمله سازمان ملل متحد، کشورهای غربی و اتحادیه اروپا برخورد خشونت‌آمیز حاکمان و ماموران جمهوری اسلامی ایران با معترضین و تظاهرکنندگان را شدیدا محکوم کردند.

در بررسی این مسائل با سعید محمودی استاد حقوق بین اللملل در سوئد گفت‌وگو کردم و از او سوال کردم با توجه به ابراز نگرانی غرب و جوامع بین اللمللی به برخورد با معترضین در ۹ ماه گذشته، حدود اختیارات قانونی سازمان ملل متحدد در ترغیب مقامات جمهوری اسلامی در رعایت موازین حقوق بشری در این مورد تا چه حد است و آیا تنها به انتشار چند بیانیه محدود می‌شود؟

امکان سازمان ملل متحد در زمینه‏ی حقوق بشر، علی‏الاصول بیش از آن کاری که تاکنون انجام داده، نیست و این فقط به ایران مربوط نمی‏شود بلکه در تمام موارد نقض حقوق بشر همین‏طور است.

ما هیچ دستگاه اجرایی بین‏المللی‏ای نداریم که در موارد نقض حقوق بشر بتواند با قدرت عمل کند. بنابراین فشار بیشتر، فشار سیاسی و اخلاقی است. البته فشار سیاسی و اخلاقی نیز ابزار کم قدرتی نیست. چرا که کشورها با همه‏ی ادعایی که می‏کنند که اهمیتی به نظر سازمان ملل و دستگاه‏های بین‏المللی نمی‏دهند، از این که توسط ارگان‏های بین‏المللی محکوم شوند، ناخوشنودند و حساسیت دارند.

در مورد ایران هم این مساله بوده و می‏دانیم کسانی که در زندان‏ها بوده‏اند و بعد آزاد شده‏اند، داستان‏های متعددی تعریف کرده‏اند از این که چطور گزارشات سازمان ملل متحد و محکومیت‏ها و اظهارنظرهای ارگان‏های مختلف سازمان ملل متحد، در وضع آن‏ها در داخل زندان تاثیر گذاشته است.

بنابراین پاسخ سوال شما این است که ابزار حقوقی مؤثر وجود ندارد؛ کاری غیر از این که با کلام سیاسی و از نظر معنوی و اخلاقی محکوم کنند، نمی‏توانند انجام بدهند.

اما در همین حد هم البته مهم است و پشت این محکومیت‏های حقوقی، ابزار سیاسی دیگری خارج از ارگان‏های حقوق بشر وجود دارد. مثلا اگر دولت‏ها بخواهند، می‏توانند محکومیتی را که فرضا شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد اعلام کرده، مبنا قرار بدهند و بر اساس آن به صورت یک جانبه یا با هماهنگی هم‏دیگر، از نظر سیاسی تحریم ایجاد کنند و یا این که فشارهای دیگری روی کشورهایی که مورد این نوع محکومیت قرار گرفته‏اند.

عده‏ای ناآرامی‏های ایران را جنگ میان دولت و مردم توصیف کرده‏اند و فیلم‏های ویدئویی تهیه شده توسط خود مردم ایران از تجمعات اعتراضی اخیر که در یوتیوب و سایر سایت‏ها منتشر شده‏اند، می‏توانند صحه‏ای بر این ادعا باشند.

با توجه به فجایعی که اخیرا در ایران رخ داده است و سازمان ملل متحد هم شواهد بسیاری از آن را در اختیار دارد، چگونه است که نمی‏توان بر اساس قوانین سازمان ملل، حاکمان ایران را به اتهام جنایت علیه بشریت تحت تعقیب قرار داد؟

در مورد محکوم کردن یا اتهام جنایت علیه بشریت، دستگاه‏هایی که این امکان را دارند، یا دادگاه‏های اختصاصی سازمان ملل هستند که شورای امنیت بنا به مورد آن‏ها را ایجاد کرده؛ مانند مورد یوگسلاوی، رواندا، کامبوج و… یا دادگاهی بین‏المللی جنایی است که صلاحیت عام دارد و مقر آن در لاهه است.

سعید محمودی، استاد حقوق بین‌اللملل در سوئد

ولی در هر دو مورد برای این که افرادی را که مظنون به جرایم علیه بشریت هستند، بتوانند به این دادگاه‏ها ببرند، لازمه‏اش این است که آن دادگاه صلاحیت رسیدگی را داشته باشد.

مثلا مبنای صلاحیت دادگاه بین‏المللی جناحی لاهه این است که ایران علی‏الاصول عضو این دادگاه شده باشد یا این که شورای امنیت سازمان ملل متحد اقتدار لازم را به دادگاه تفویض کند که به طور اخص در مورد ایران اقدام کند.

شورای امنیت تا کنون این کار را نکرده و احتمال انجام این کار هم به نظر من، خیلی ضعیف است. برای این که با وجود این که موارد آشکار نقض حقوق بشر از جانب سازمان‏های بین‏المللی زیاد در مورد ایران اظهار شده است، ولی هیچ‏کدام آن‏ها در حد جنایت علیه بشریت نیست.

این نوع جنایات شرایط خاصی دارند؛ باید سیستماتیک، گسترده و دائم باشند. هنوز مواردی که در ایران اتفاق افتاده است، حائز این شرایط نیست و بنابراین شرایط لازم سیاسی در داخل شورای امنیت برای این که بشود این ادعا را کرد٬ وجود ندارد.

مثلا کسانی را که مسئول جنایات دارفور بودند، می‏شد به این خاطر محکوم کرد. به سبب این که در این جنایات ۳۰۰هزار نفر کشته شده بودند و به صورت سیستماتیک و عمدی بر علیه گروه خاصی از مردم جنایت شده بود. هنوز هیچ‏کدام از این شرایط در مورد ایران فراهم نشده است.

آیا ارگان‏های حقوق بشری سازمان ملل متحد این حق را دارند که از ایران بخواهند اجازه بدهد حداقل کمیسیونی را برای رسیدگی به این موارد، به ایران بفرستند؟

حق دارند؛ اما حق داشتن به این معنا نیست که می‏توانند ایران را ملزم کنند. معمولا ارگان‏های سازمان ملل متحد به کشورها توصیه‏ی قوی می‏کنند ولی در نهایت کشورها باید توافق کنند با این که کمیسیونی یا شخصی به عنوان گزارش‏گر مخصوص شورای حقوق بشر به این کشور برود. بنابراین باید صبر کرد و دید که آیا چنین خواسته و فشار سیاسی‏ای روی ایران می‏آید یا خیز؟

قرار است روز دوشنبه پانزدهم فوریه، در جلسه‏ی شورای حقوق بشر سازمان ملل، با شرکت نمایندگان ۴۷ کشور عضو این شورا، وضعیت حقوق بشر در ایران مورد بررسی قرار بگیرد. به نظر شما چه انتظاری از این جلسه می‏رود و چه تصمیمات مثبتی می‏تواند گرفته شود؟

پیش‏بینی تصمیمات این جلسه برای من ساده نیست. احتمال این که این شورا قطعنامه‏ای بر علیه ایران صادر کند، کم نیست. با وجودی که سال‏های گذشته همیشه این‏طور نبوده و به هر صورت تعدادی از کشورهای عضو این شورا خود در شرایطی هستند که قابل قیاس با شرایط سیاسی ایران است و به همین دلیل نمی‏خواهند ایران را محکوم کنند.

ولی با توجه به تحولاتی که در چند ماه اخیر در ایران افتاده است، این احتمال کم نیست که قطعنامه‏ای در شورای حقوق بشر بر علیه ایران تصویب شود.

چرا پیشنهادهایی مانند پیشنهاد خانم شیرین عبادی مبنی بر اعمال تحریم‏های سیاسی علیه ایران که در عرض هشت ماه اخیر هم شدیداً در حال لابی کردن برای آن بوده‏اند، تا کنون جدی گرفته نشده و مورد بررسی قرار گرفته نشده است؟

برای این که معمولا ایجاد اجماع راجع به تصمیماتی مانند تحریم‏های سیاسی علیه کشوری که به هر صورت بازیگر مهمی در یک منطقه‏ی دنیا است، کار آسانی نیست.

این که نظر کشورهای اروپایی و آمریکا راجع به شرایط ایران چیست یک مساله است و این که آیا با وجود نظر منفی آن‏ها راجع به اتفاقات ایران، با توجه به همه‏ی جوانب روابطشان با ایران و نقش ایران در منطقه، شرایط لازم برای این کشورها، وجود دارد که بتوانند به توافق برسند و از نظر سیاسی ایران را تحریم کنند، مساله‏ی دیگری است. خواستن یا پیشنهاد یک امر است، عملی کردن آن امر دیگری است.

البته این سؤال را به این دلیل پرسیدم، چون به نظر می‏رسد تمامی کشورهای غربی و اتحادیه‏ی اروپا، با شدیدترین لحن، برخورد با معترضین ایران را محکوم کرده‏اند. ولی ظاهرا این تنها آمریکا است که اولین قدم مثبت را در این راه برداشته و چند سناتور لایحه‏ای را تدوین کرده‏اند که بر اساس آن تحریم‏های تنبیهی علیه ناقضان حقوق بشر در ایران که ممانعت از سفر آنان به آمریکا را نیز شامل می‏شود، پیشنهاد داده‏اند. آیا کشورها دیگر نیز نباید همین ابتکارها را دنبال کنند؟

بین آمریکا و اروپا از نظر عمل‏کرد سیاسی تفاوت جدی وجود دارد. در آمریکا یک دو یا چند سناتور می‏توانند لایحه‏ای را به مجلس ببرند، به تصویب برسانند و مبدل به یک قانون بکنند. ولی در اروپا معمولا این گونه تصمیمات در سطح دولت‏ها گرفته می‏شود و مجالس خودشان عمل نمی‏کنند. به همین دلیل تصمیمات دیرتر گرفته می‏شود و دیرتر هم عملی می‏شود.

معهذا باید بگویم که سخن آخر در مورد ایران گفته نشده است؛ اتفاقاتی که افتاده و مسائلی که در چند ماه اخیر پیش آمده، می‏تواند منجر به اقدامات جدی‏تری از جانب اروپا و به خصوص اتحادیه‏ی اروپا علیه ایران بشود.