آنچه روشنفکری دینی نیست

سعید شکیبا

فایل صوتی همایش، بخش سوم. مدت: 1 ساعت

پنل دوم همایش دین و مدرنیته، ابتدا با قرائت مقاله‌ی عبدالکریم سروش از سوی فرزندش آغاز شد.
عبدالکریم سروش در مقاله‌ی خود که با عنوان «آنچه روشنفکری دینی نیست» نامگذاری شده بود، بر این مسئله تاکید کرده بود که در نظر روشنفکری دینی، مهمترین خدمتی که دین می‌کند، به اخلاق است، نه به سیاست، نه به تجارت و نه به معرفت.

فرزند عبدالکریم سروش مقاله پدر را قرائت کرد

آقای سروش در ادامه با اشاره به خصوصیات روشنفکران دینی نوشته بود: «روشنفکری دینی را به فرقه‌یی مذهبی یا حزبی سیاسی فروکاستن جفاست، گرچه استعداد آن را دارد که در دو عرصه سیاست و دیانت دگرگونی‌های عظیم بیافریند. روشنفکران دیندار، روشنفکرند چون به عقل مستقل از وحی باور دارند و از آن تغذیه می‌کنند و چراغ خرد در دست برای یافتن حقیقت و سوختن ظلمت روان‌اند».
وی سپس با اشاره به اینکه باید از دین «انتطار اخلاقی» داشت و آن را «نقد اخلاقی» کرد خاطرنشان کرد: «فقه را هم از نقد اخلاقی نباید مصون نهاد که امروز سخت مستمند و نیازمند آن است. و همین نقد اخلاقی است که فقه را هم تواناتر و هم پیراسته‌تر خواهد کرد و گره مشکلات آن را نه با توسل به عصر غیبت بل با توسل به اصل حق و عدالت خواهد گشود».

دکتر سروش در بخش دیگری از این مقاله نوشته بود: «روشنفکران دیندار، دیندارند نه دین‌ساز، و تجربه‌اندوزی و دانش‌آموزی‌شان در مدرسه وحی نه از سر مصلحت که از روی ارادت و حقیقت است. روشنفکری دینی به حکم آنکه معرفت‌اندیش و تجربت‌اندیش است، ایدئولوژی هم نیست یعنی ایدئولوژی گزینش‌گر و حرکت اندیش و اسلحه‌تراش. ایدئولوژی‌ها که به جنبش و خیزش و مبارزه و گلاویز شدن با دشمن موجود، می‌اندیشند با حقیقت کم‌مهرند و آوردگاهی تنگ دارند و با شکست دشمن، خود نیز می‌شکنند و فرو می‌افتند».

آقای سروش در پایان مقاله‌اش تاکید کرده بود: «آسیب و آفتی که روشنفکری دینی را تهدید می‌کند یکی جدی نگرفتن خویش و دیگری پوشیدن جامه‌های ناباندام است. این طریقه، نه ایدئولوژیک است نه فقهی، نه سنتی نه فرقه مذهبی و نه حزب سیاسی بلکه چراغ مصطفوی است با شرار معتزلی».

در بخش بعدی پنل دوم، حمیدرضا جلایی‌پور در سخنانی با عنوان «چرا فرایند دینداری روشنفکران به فرایندی سرد تبدیل شده است» با اشاره به وضعیت ابعاد جمعی دینداری در جوامع کنونی مدرن گفت: «غفلت روشنفکران دینی از ابعاد جمعی دین به نحوی واگذار کردن دینداری جامعه به اقتدارگرایان و پوپولیست‌های دینی‌ست، که این نه خدمتی به دین و نه خدمتی به جامعه‌ی مدرن و بدقواره‌ی کنونی ایران است».

جلایی‌پور در ادامه افزود: اگر روشنفكران ديني همچون سال‌هاي اخير فقط به روشنگري فكري اقدام كنند و ابعاد جمعي و مناسکی دينداري را مورد توجه قرار ندهند، جريان روشنفكری ديني به يك جريان پراكنده آموزشي نزديك خواهد شد كه از آن مي‌توانيم به عنوان يك فرآيند سرد ياد كنيم.

حميدرضا جلايی‌پور

وی خاطرنشان کرد: روشنفکران دینی با تفکیک‌هایی چون تفاوت سه سطح دینداری و تفکیک اسلام حقیقت و اسلام هویت و تأکید بر دین حداقلی و دین حداکثری معمولا به ابعاد معرفتی، فلسفی و نظری دین پرداخته و از توجه جدی به ابعاد مناسکی و ابعاد جمعی دین غفلت کرده‌اند.
آقای جلایی‌پور در پایان تاکید کرد که برگزاری مراسم مذهبی توسط روشنفکران دینی، شرکت روشنفکران دینی در اجتماعات مذهبی و تشویق دیگران به این کار در افزایش اعتماد عموم دینداران به این دسته از روشنفکران موثر است.

سخنران بعدی این مراسم، سارا شریعتی بود. وی در سخنان خود گفت: روشنفکر مذهبی، چهره‌ی شاخص پروژه‌ی اصلاح دینی، اصطلاحی است که شریعتی در دهه‌ی پنجاه برای توصیف چهره‌ی جدیدی در جامعه به کار برد که هم روشنفکر بود و هم مذهبی.

سارا شریعتی

وی افزود: این تیپ جدید اجتماعی، می‌کوشید در زمانه‌ای که روشنفکران اغلب غیرمذهبی بودند و مذهبی‌ها اغلب دینداری‌ای موروثی و تعبدی داشتند، با رویکردی اجتماعی به دین، فرهنگ اصلاح‌شده‌ی مذهبی را پشتوانه‌ی تحول اجتماعی قراردهد. سارا شریعتی در ادامه افزود: استفاده از این ترکیب توسط شریعتی در آن دوره وجهی توصیفی داشت (توصیف تیپ جدید اجتماعی که به وجود آمده بود) و همچنین جهت معرفی اصلاح دینی به مثابه یک پروژه‌ی اجتماعی بود.

وی خاطرنشان کرد: روشنفکرانی همچون طالقانی، شریعتی، بازرگان و سحابی که از دهه‌ی۵۰ به مفهوم روشنفکری دینی دامن زدند می‌کوشیدند نشان دهند که دینداری با اندیشة سنتی از یک سو و تفکرات غیر دینی از سوی دیگر مخالف است و امکان کارکرد اجتماعی در آن نهفته است.
خانم شریعتی در پایان ابراز امیدواری کرد روشنفکران دینی به متن اجتماع بازگردنند و فاصله‌ی خود را با عوام کمتر کنند.

بخش اول همایش دین و مدرنیته
بخش دوم همایش دین و مدرنیته