«دعوت» به سقط جنین

کیان الیاسی بختیاری

در تبلیغات فیلم دعوت این جمله را می‌شنویم یا می‌بینیم که‌: دعوت، متفاوت ترین فیلم ابراهیم حاتمی‌کیا.

بر این گمانم که این ادعای تفاوت، نه از لحاظ ارزش‌ داورانه و هنری، که از جنبه‌ی کارنامه‌ی کاری به نوعی مصداق دارد.دعوت اولین فیلم حاتمی‌کیا است که مستقیم و غیرمستقیم به جنگ، آدم‌ها، پیامدها و روابطش نمی‌پردازد.

دعوت، شاید از این منظر دعوتی است برای دیدن حاتمی‌کیایی دیگر... آیا حاتمی‌کیا موفق به نمایش چهره‌ای دیگر از خود شده است؟

در این فیلم می بینیم که انگار جنگ برای حاتمی‌کیا پایان یافته و حالا کم کم سعی می‌کند، جامعه‌ی پیرامونش را ببیند. جامعه‌ای که پس از جنگ، سرعت دگرگونی و تطورش به حدی بوده که درنگی کوچک، ناظر بیرونی را از درک وهمراهیش باز می‌داشت. این دگرگونی‌ها سبب پیدایش مفاهیم، پرسش‌ها و دغدغه‌هایی شد که پیشتر از آن شاید جایی در گفتمان غالب جامعه نداشت.

حاتمی‌کیا در رویکرد جدیدش به جامعه، شهر و آدم‌هایش سعی کرده به سراغ موضوع کمتر صحبت شده و رسانه‌ای شده‌ای برود که علی‌رغم همه‌ی پرده‌پوشی‌ها و سکوت‌ها دغدغه و معضلی است که می‌توان از آن به عنوان یک مساله‌ی اجتماعی نام برد.

مساله بارداری ناخواسته و سقط جنین موضوعی است که حاتمی‌کیا برای ساختن فیلم دعوت انتخاب کرده است.

فیلم ساختاری اپیزودیک دارد. پنج اپیزود مجزا که داستان زنانی را روایت می‌کند که درگیر ماجرای بارداری شده‌اند و خواسته یا ناخواسته، قصد سقط جنین دارند.

سقط جنین

مطابق آمارهای ارایه شده از سوی سازمان بهداشت جهانی، سالانه از حدود ۲۱۰ میلیون بارداری در سطح جهان، به ۴۵ میلیون بارداری خاتمه داده می‌شود که حدود ۱۹ تا ۲۰ میلیون مورد آن، در شرایط غیر‌پزشکی و غیر‌سالم انجام می‌شود.

سقط جنین زنان جوان ۱۵ تا ۲۴ ساله، حدود ۴۰ درصد از این سقط جنین‌های غیر‌سالم را شامل می‌شود. تقریباً بر اثر سقط جنین‌های غیر‌پزشکی و ناسالم، سالانه حدود ۶۸۰۰۰ زن در سرتاسر جهان جان‌شان را از دست می‌دهند.

با توجه به غیرقانونی بودن و جرم بودن عمل سقط جنین در ایران، آمار قابل استناد و موثقی در دست نیست، ولی برخی گزارش‌های غیر رسمی و تحقیقات، حاکی از چشمگیر بودن آمار است.

عدم آگاهی کامل از مناسبات جنسی، روایط جنسی بی‌محافظ، فقدان اطلاعات و خدمات کافی و نیز تابوهای اجتماعی‌، همه سبب بروز بارداری‌های ناخواسته‌ای می‌شود که بی‌شک سرمنشا سقط جنین‌های غیرقانونی است.

نقش برجسته معبد آنگکور وات در کامبوج، در حدود سال ۱۱۵۰ میلادی، نمایش سقط جنین زنی به‌وسیله کوبیدن چکش روی شکم زن

لزوم بحث و گفت و گو

علی‌رغم همه‌ی سکوت رسمی که پیرامون این مساله وجود دارد، لزوم مطرح شدن و بحث در خصوص همه‌ی جوانب مساله سقط جنین، از سوی اندیشمندان و فعالین اجتماعی در جامعه‌ی ایران بارها مرود تاکید قرار گرفته است.

بابک احمدی طی یک سخنرانی با محوریت اخلاق پزشکی در این‌باره چنین می‌گوید:

«من شک ندارم که هر بحث اخلاقی باید به جنبه‌های اجتماعی هم بپردازد، اما برای یک کار، حدی از آزادی فکر لازم است. باید بحث درباره‌ی آن امکان‌پذیر باشد. به نظر من آغاز این بحث به هیچ‌وجه لطمه و ضرری به هیچ‌کس نمی‌زند... برای من هیچ چیز رقت‌بارتر از این نیست که ما این مباحث را ببندیم، به ادعای این‌که در فلان کتاب، جور دیگری آمده است...

بعضی مسائل مانند اعدام و سقط جنین نیازمند بحث‌های طولانی و سخت است، و‌لی راهش این است که این بحث‌ها عمومی شود، همه درگیر آن بشوند و همه از تجربه‌های شخصی‌شان بگویند و همه از نحوه‌ی نگاه‌شان به دنیا بگویند....

اگر چنین نشود ما‌، در همین بیغوله ای زندگی می‌کنیم که اتفاقات مهیب در آن می‌افتد، ولی ما چشم خود را به روی آن می بندیم...»

آیا حاتمی‌کیا دعوت به شروع بحث می‌کند؟

ولی آیا فیلم حاتمی‌کیا، دعوتی است برای شروع بحثی که به هر حال جزو ممنوعیات جامعه است؟ یا این که فیلم‌ساز، موضوعی جنجالی و تماشاگر‌پسند یافته و قصد آن دارد تا مدتی سر و صدا راه انداخته‌، چشم‌ها را متوجه خود کند و احتمالاً گیشه را هم ببرد؟

اگرچه نیت‌خوانی کارگردان عملاً غیر‌ممکن است، اما شواهد و کدهایی که خود فیلم ارائه می‌دهد به گونه‌ای دیگر قابل تاویل است. اگرچه جسارت حاتمی‌کیا در ارائه و پرداخت به موضوع ارزشمند است، ولی بلاتکلیفی، شک و تردید او نسبت به سوژه ی انتخابی‌اش، ملموس است.

انگار حاتمی‌کیا مساله را نمی‌شناسدو دغدغه‌اش نیست. می‌داند نکته‌ای را که دست رویش گذاشته، مساله‌ی اجتماعی امروز ما هست، به نوعی قصد بیانش را هم دارد. ولی به خاطر عدم اشرافش به موضوع که به هر حال زنانه است، تلاش‌هایش از دست می‌رود. آیا این از آن‌جایی نمی‌آید که به هر حال فضای مورد علاقه‌ی او (یعنی جنگ و آدم‌هایش)با همه بالا‌ و پایینش، یک فضای مردانه است؟

آیا این بدان سبب نیست که در سیر تاریخی و روند کاری حاتمی‌کیا یک جور نوستالژی جنگ و تقدیس آن وجود دارد؟ جنگی که سوای هر نوع نگاه به آن، به هر حال موجد بسیاری ویرانی، تباهی، معضلات و مشکلات اجتماعی، اقتصادی،فرهنگی و... شد؟

و آیا این بدان سبب نیست که زن و زنانگی در کارهای او وجود نداشته و با اگر بوده نقشی حاشیه‌ای را بر عهده داشته؟

نمایی از فیلم دعوت

قصدم بر این نیست که بگویم موضوع زنان را الزاماً زنان باید روایت کنند یا به گونه‌ای تفکیک جنسیتی در بیان هنری معتقدم؛ لیکن هنگامی که با همان پارادایم‌های مردسالارانه به موضوع نگاه کنی، این می شود که نشان حاملگی می‌شود دائم عق زدن، بارداری به مثابه بیماری است و یا با نشان دادن دائم سفیدی برف، قصد القای معصومیت کودکی را داری و در این میان آن چیزی که می‌ماند، پرسش و دغدغه‌ای که می‌ماند؛ این است که پس تبیین جهان‌بینی و فلسفه‌ی حق زن برای سقط جنین چه شد؟

این تازه در موقعیتی است که حضور یک فیلم‌نامه‌نویس زن (چیستا یثربی) علی‌القاعده باید نقشی در تعدیل فضا ایجاد کرده باشد و گرنه معلوم نیست چه اتفاقی می افتاد.

البته گفته‌های چیستا یثربی تردید‌هایی در این خصوص در ذهن آدمی ایجاد می‌کند:

«‌این فیلم اثری تلخ و زنانه در تکریم ذات انسان است که با طرح موضوع سقط جنین قصد دارد راه‌حلی برای حفظ فرزندان ارائه دهد...

نگاه روان‌شناسی ما به سقط جنین، نگاهی هم‌دلانه و با احترام به جایگاه زن در خانواده است و ما اصلاً قصد نداشتیم تنها در رابطه با سقط جنین صحبت کنیم، بلکه نگاه اصلی ما این بود که بگوییم در عصری که نهایت بی‌احترامی‌ها به نهاد خانواده می‌شود اگر فیلم بتواند نگاهی را ایجاد کند که مانع سقط جنین در میان خانواده‌ها شود توانسته‌‌ایم، حرف خود را بزنیم...»

در این میان آن چیزی که به آن توجه نشده، دغدغه‌، تردید و فلسفه در‌باره ی داشتن یا نداشتن حق سقط جنین برای زن است. در حالی‌که سقط جنین، یکی از اصلی‌ترین مطالبات زنان در جنبش‌های زنان و فعالیت‌های فمینیستی در سرتاسرجهان است.


به‌طور خلاصه می‌توان گفت که فیلم‌نامه‌نویسان و کارگردان، جانب‌دارانه و با داشتن موضع با موضوع برخورد کرده‌اند و به نوعی زاویه و مخالفت آن‌ها با سقط جنین، علی‌رغم داشتن پایان باز اپیزودها، از سوی مخاطب قابل درک است.

سقط جنین در ایران

سقط جنین در ایران تا اواسط دهه ۷۰ خورشیدی کاملاً ممنوع بود و بعد از آن هم فقط به مادرانی که جنین‌شان مبتلاً به بیماری تالاسمی بود، مجوز سقط داده می‌شد.

در ابتدای دهه ۸۰، سقط جنین در ۵۱ مورد مجاز اعلام و توسط شورای نگهبان به تایید رسید. به این صورت که با تشخیص قطعی سه پزشک متخصص و تایید پزشکی قانونی مبنی بر بیماری جنین که پس از ولادت موجب جرح والدین یا طفل می‌شود و یا بیماری مادر که جان مادر را تهدید کند، قبل از ولوج روح (۴ماه و ۱۰ روز) با رضایت زن و شوهر مجاز است.

آیین مجازات اسلامی مصوب مجلس شورای اسلامی ایران‌ در خصوص سقط جنین چنین تصریح می‌دارد:

ماده‌ی ۴۸۹‌: هر‌گاه زنی جنین خود را سقط کند‌، دیه آن را در هر مرحله‌ای که باشد‌، باید بپردازد و خود از آن دیه سهمی نمی‌برد‌.

ماده ی ۶۲۲‌: هر کس عالماً و عامداً به واسطه ضرب یا اذیت و آزار زن حامله‌، موجب سقط جنین وی شود‌، علاوه بر پرداخت دیه یا قصاص حسب مورد به حبس از یک تا سه سال محکوم خواهد شد.

ماده ۶۲۳ - هرکس به واسطه دادن ادویه یا وسایل دیگر، موجب سقط جنین زن گردد به شش ماه تا یک سال حبس محکوم می‌شود و اگر عالماً و عامداً زن حامله‌ای را دلالت به استعمال ادویه یا وسایل دیگری نماید که جنین وی سقط گردد، به حبس از سه تا شش ماه محکوم خواهد شد. مگر این‌که ثابت شود این اقدام برای حفظ حیات مادر می‌باشد و در هر مورد، حکم به پرداخت دیه مطابق مقررات مربوط داده خواهد شد .

ماده ۶۲۴ - اگر طبیب یا ماما یا داروفروش و اشخاصی که به عنوان طبابت یا مامایی یا جراحی یا دارو فروشی اقدام می‌کنند، وسایل سقط جنین فراهم سازند و یا مباشرت به اسقاط جنین نمایند، به حبس از دو تا پنج سال محکوم خواهند شد و حکم به پرداخت دیه مطابق مقررات مربوط صورت خواهد پذیرفت.

ماده ۷۱۵ - هرگاه یکی از جهات مذکور در ماده (‌۷۱۴‌) موجب مرض جسمی یا دماغی که غیرقابل علاج باشد و یا از بین رفتن یکی ازحواس یا از کارافتادن عضوی از اعضای بدن که یکی از وظایف ضروری زندگی انسان را انجام می‌دهد یا تغییر شکل دائمی عضو یا صورت شخص یا سقط جنین شود؛ مرتکب به حبس از دو ماه تا یک سال و به پرداخت دیه در صورت مطالبه از ناحیه مصدوم محکوم می‌شود .

فتاوای موجود

آیت‌الله خمینی: ‌سقط جنین بعد از ولوج روح به هیچ‌وجه جایز نیست و قبل از ‌ولوج روح اگر ماندن آن باعث خطر جانی و ضرر غیرقابل تحمل برای مادر باشد، اشکال ندارد.

آیت‌الله خامنه‌ای: سقط جنین شرعا حرام است و در هیچ حالتى جایز نیست، مگر آن‌که استمرار حاملگى براى حیات مادر خطرناک باشد که در این صورت سقط جنین قبل از ولوج روح، اشکال ندارد، ولى بعد از دمیدن روح جایز نیست. حتّى اگر ادامه حاملگى براى حیات مادر خطرناک باشد، مگر آن‌که استمرار باردارى، حیات مادر و جنین هر دو را تهدید کند و نجات زندگى طفل به هیچ‌وجه ممکن نباشد ولى نجات زندگى مادر به تنهایى با سقط جنین امکان داشته باشد.

آیت‏اللّه‏مکارم شیرازی: ‌سقط جنین در هیچ مورد جایز نیست، مگر در موارد ضرورت؛ مثلاً هرگاه مراحل ابتدایی جنین باشد و جنین به صورت انسان کامل در نیامده باشد و باقی ماندن جنین برای جان مادر خطر داشته باشد و یا باقی ماندن جنین در آن حالت و سپس تولد ناقص آن باعث عسر و حرج شدید برای پدر و مادر گردد، سقط در این صورت مانعی ندارد، ولی احتیاط این است که دیه آن را بدهند. (استفتاآت جدید، ص ۴۵۲)

آیت‏اللّه ‏صانعی:‌ سقط جنین مطلق حرام است (یعنی چه قبل از روح پیدا کردن و چه قبل از آن، لکن برای رفع خطر از مادر با توجه به نظر کارشناسی و حرج غیرقابل تحمل در صورتی که هنوز روح پیدا نکرده، نمی‏توان گفت حرام است) (مجمع‏المسائل، ص ۴۶۳)

آیت‏اللّه‏ فاضل لنکرانی: ‌اسقاط جنین بعد از ولوج روح (یعنی بعد از این‌که جنین روح پیدا کرد که معمولاً بعد از تمام شدن چهارماهگی است) به هیچ وجه و در هیچ حال جایز نیست و قبل از ولوج روح نیز جایز نمی‏باشد، مگر این‌که جان مادر در معرض خطر باشد یا بقای جنین منجر به بیماری غیرقابل تحمل مادر شود که با احراز یکی از این دو امر، اسقاط مانعی ندارد. (جامع‏المسائل، ص ۴۹۰)

آیت‏اللّه ‏سیستانی:‌ سقط جنین بعد از ولوج روح (یعنی از چهارماهگی به بعد) به هیچ‌وجه جایز نیست؛ اما قبل از ولوج روح در صورتی که ضرورت ایجاب کند (یعنی برای جان مادر خطر داشته باشد) و یا مستلزم عسر و حرج شدید باشد. مثل این‌که بچه ناقص‏الخلقه متولد می‏شود و بزرگ کردن آن برای مادر و پدر موجب عسر و حرج شدید است، در این صورت نطفه اشکال ندارد. ولی کسی که سقط می‏کند، باید دیه شرعی آن را بدهد

سقط جنین در جهان

در بیشتر کشورها در اواخر قرن نوزدهم (دهه ۱۸۶۰) سقط جنین غیر‌قانونی اعلام شد. روند آزادی سقط جنین در کشورها به شرح زیر است:

روسیه سال ۱۹۵۲
انگلستان سال ۱۹۶۹

آمریکا سال ۱۹۷۳

هلند سال ۱۹۸۴

زمان مجاز برای سقط جنین در فرانسه ۱۰ هفته و در هلند ۲۴ هفته است. در کشور آمریکا ۳۵ درصد زنان تا پیش از ۴۵ سالگی دست‌کم یک بار سقط را تجربه می‌کنند.