کنفرانس بی بی سی در لندن

طی روزهای 18 و 19 دسامبر به مناسبت هفتادوپنجمین سالروز آغاز به کار بی.بی.سی در موسسه مطالعات خاوری و آفریقایی لندن کنفرانسی برگزار شد. غیر از مقامات بریتانیایی و بی.بی.سی از کشورهای مختلف پژوهشگرهای مختلفی گردهم آمدند تا نتایج تحقیقاتشان را در این کنفرانس ارائه کنند. دکتر معصومه طرفه که سالها در بی.بی.سی کار کرده است، در این نشست با مقاله‌ای به‌عنوان «بخش فارسی بی.بی.سی طی سالهای ۱۹۴۱ تا ۱۹۷۹ میلادی» سخنرانی کرد. دکتر طرفه، روزنامه‌نگار و پژوهشگری‌ست که سالها در حوزه‌ی کشورهای افغانستان و تاجیکستان فعالیت داشته و البته، در این کشورها هم زندگی کرده و یکی از پرسابقه‌ترین کسانی‌ست که در بخش‌‌ فارسی بی.بی.سی هم کار می‌کرده است. معصومه طرفه درباره‌ این کنفرانس گفت:

این کنفرانس یک کنفرانس بین‌المللی مهم بود که به‌مناسبت هفتادوپنج سالگی بخش جهانی بی. بی.سی بود. ولی در واقع، مسایلی که در آن گنجانده شده بود، راجع به بی.بی.سی، دیپلماسی جهانی و رابطه‌ بخش جهانی بی.بی.سی با دولت بود. و نه تنها ژورنالیست‌ها و روسای بسیار مهم بی.بی.سی، بلکه بسیاری از محققان دانشگاههای مختلف در گوشه و کنار جهان که در مورد خود بی.بی.سی تحقیق کرده بودند در این سالها آمده بودند. و خیلی جالب بود، چون از کشورهای مختلف، مثل پاکستان، ترکیه و مثلا کانادا و آمریکا و از همه کشورها بودند و هرکسی تحقیق کرده بود که رابطه‌ بخش جهانی بی.بی.سی با دیپلماسی و با دولت بریتانیا و غیره و ذالک چه بوده و بخصوص در مورد مفاهیمی مثل استقلال بی.بی.سی از دولت، و یا اینکه بی.بی.سی بیطرف هست و سعی می‌کند که در اخبار و برنامه‌های خبری‌اش توازن را رعایت بکند، بحث‌های بسیار زیادی شد و چیزی که جالب بود، این بود که مردمی که شرکت کرده بودند، محققان، دانشجویان و هر کسی که شرکت کرده بود، می‌توانست مستقیما از مقامات دولتی بریتانیا یا از روسای بی.بی.سی سوال بکند که شما باهم چه ارتباطی دارید و اینها هم به روشنی جواب می‌دادند.

و موضوعی که خود شما تحقیق کرده‌اید، رابطه‌ میان بی.بی.سی و وزارت خارجه‌ بریتانیا بود. نه؟

بله. صحبت من بیشتر در مورد بخش فارسی بی.بی.سی و رابطه‌اش با دولت بریتانیا بود، بخصوص از همان اول که تشکیل شده بود. بخاطر اینکه بخش فارسی بی.بی.سی در واقع در جنگ جهانی دوم یکی از بخش‌های مهمی بود که به وجود آمد و در واقع مسئله‌ اصلی، مقابله با هیتلر بود و چون رضاشاه هم در ایران در آن موقع نمی‌خواست با آلمانی‌هایی که در ایران زندگی می‌کردند، بدرفتاری بکند و یا اینکه نمی‌خواست ایران را وارد موضوع جنگ و یا یکی از متحدان بکند، بریتانیا سخت به ایران مشکوک شد و چون رادیو برلین در ایران برنامه اجرا می‌کرد، بریتانیا هم فکر کرد شاید خوب باشد که یک بخشی به اسم بخش فارسی بی.بی.سی تاسیس بکند که بتواند در مقابل آن تبلیغاتی که از طرف آلمانی‌ها می‌شد، ایستادگی بکند. و در موضوع بحث من به دو تاریخ مهم اشاره می‌شود. یک، دوره‌ رضاشاه. دو، دوره‌ ملی‌شدن نفت و بعد البته به دوره‌ انقلاب هم اشاره‌ای می‌شود، چون هنوز مدارکش درنیامده است.

یعنی قرار است بزودی مدارک مربوط به رابطه‌ میان بی.بی.سی و وزارت خارجه بریتانیا در دوره‌ انقلاب اسلامی ایران هم دربیاید؟

ببینید، در آن دو دوره‌ اولیه، که ازشان اسم بردم، مدارک بسیار مشخصی هستند. دائر بر این که دولت بریتانیا، یعنی در واقع سفیری که در ایران کار می‌کرده، البته، آن موقع سفارت نبوده، ولی خب حالا اسمش را می‌گذاریم سفیر یا کسی که نماینده‌ اصلی بریتانیا در ایران بوده، پیشنهاد می‌داده به وزارت خارجه که قرار است برنامه‌هایی پخش بشود، این مطالب باید در آن گنجانده بشود. مثلا، مدارکی هست که می‌گوید، حالا که ما با رضاشاه دوست هستیم و خوب هستیم و روابط بریتانیا با ایران خوب است، رضاشاه را به عنوان یک چهره‌ بسیار مثبت نشان می‌دهند. سربازی که بسیار میهن‌پرست هست و آدمی که بسیار پیشرو است و می‌خواهد ایران را تبدیل به یک کشور مترقی بکند. ولی آن زمانی که با رضاشاه درمی‌افتند، باز پیشنهادهايی می‌شود و مدارکی هست که نشان می‌دهد، رضاشاه دموکرات نیست و دارد تمام اموال کشور را به اسم خودش می‌کند و هزاران عیب دیگر که روی او می‌گذارند که در این مدارک هست و خواسته می‌شود از بخش جهانی بی.بی.سی که این چیزها گفته بشود در آن زمان.

و بخش فارسی هم اطاعت می‌کند؟

و بخش فارسی هم این کارها را انجام می‌دهد. برای اینکه در آن زمان، در زمان جنگ، در واقع آن بخشی که اخبار برای جهان را می‌نوشته، تحت کنترل نه تنها وزارت خارجه، بلکه وزارت اطلاعات بریتانیا بوده است که باید این دو در همکاری با هم یک چیزهایی را تایید می‌کردند و آن کسانی که در بخش فارسی کار می‌کردند و مترجم‌های اولیه بودند، آنها اجازه نداشتند که دخالت بکنند. می‌رفتند به اتاق اخبار، اخبار به آنها داده می‌شد و آنها هم ترجمه می‌کردند و می‌خواندند.

الان، البته، گفته می شود که اوضاع در بی.بی.سی خیلی تغییر کرده است و گفته می‌شود، بخش جهانی بی.بی.سی تا حدی مستقل است و وزارت خارجه بریتانیا هم به نحو سابق دخالت نمی‌کند. ولی اگر خدای ناکرده بریتانیا در خاک خودش بازهم درگیر جنگ شود، فکر می‌کنید دگرباره همان حالت تکرار خواهد شد و بازهم در به روی مداخله مستقیم وزارت خارجه در امور بی.بی.سی باز خواهد شد؟

ببینید، باز در مورد بخش دوم صحبت‌ام نیز بگویم، و آن در مورد دوره‌ای‌ است که دولت انگلیس مستقیما با دولت ایران در مورد مسئله‌ نفت و ملی‌ کردن نفت مقابل می‌شود. یعنی چیزی شبیه به آنچه شما می‌گویید، یعنی اگر قرار باشد یک چیز مستقیمی به شکل جنگ باشد. در آن موقع هم باز دوباره مدارکی هست که نشان می‌دهد دقیقا چهره‌ مصدق را دولت بریتانیا سعی می‌کند با دستورهايی که داده می‌شود، بسیار منفی نشان بدهد و نشان بدهد که مصدق است که نمی‌خواهد همکاری بکند، مصدق هست که باعث این مشکلات است، مصدق هست دروغ گفته و غیره. و آن موقع می‌بینیم که مثلا، تعداد زیادی از کسانی که در بخش فارسی بی.بی.سی کار می‌کردند، محل کار را ترک و در واقع اعتصاب می‌کنند و می‌گویند، ما حاضر نیستیم چیزی ضد مصدق بگوییم. و این مسئله در واقع کشانده می‌شود به بخش فارسی بی.بی.سی. اما وقتی جلوتر می‌آییم، همانطور که گفتم هنوز مدارک انقلاب بیرون نیامده، چون سی‌سال طول می‌کشد و ما هنوز مثلا، در عرض دو­ سه سال آینده مدارک انقلاب را هم به‌دست خواهیم آورد. الان من به‌هیچ وجه نمی‌توان یک نظر تاریخی در این باره بدهم. ولی از کتابهایی که در این باره هست و سفیرانی که صحبت کرده‌اند، مثلا، سفیر ایران در بریتانیا و سفیر آمریکا در ایران، می‌بینیم که شاه فشار بسیار زیادی می‌گذاشته است. در واقع شاه خودش به روشنی عليه بی.بی.سی این را گفته است که بی.بی.سی اصلا می‌خواهد من را از کار برکنار بکند. اما هروقت سفیر ایران با مقامات دولت بریتانیا تماس می‌گیرد و می‌خواهد از آنها که به بی.بی.سی فشار بیاورند، آنها می‌گویند که ما به‌هیچ وجه نمی‌توانیم بر بی.بی.سی تاثیری داشته باشیم، بی.بی.سی مستقل است. و این مسئله‌ استقلال بی.بی.سی بیشتر و بیشتر معنا پیدا می‌کند، از سالهای ۷۰ و ۸۰ و بخصوص در سالهای ۹۰ زمانی که جان تيوسا رییس بخش جهانی بی.بی.سی می‌شود...

و آن زمان شما هم آنجا بودید، در بی.بی.سی کار می‌کردید. درست است؟

در آن زمان من هم بودم. البته، در بحث‌هایی که آنجا می‌شد من می‌گفتم. یعنی درست است که بخش‌هایی از مقامات بی.بی.سی مرتب مثلا به دیدار وزارت خارجه می‌روند، ولی ما که ژورنالیست‌های معمولی بودیم، هیچ وقت اعضای وزارت خارجه را نمی‌دیدیم.

ولی احساس فشار می‌کردید که مثلا، بیایند و برایتان دیکته بکنند که این حرف را بگویید، به این شکل بگویید و جور دیگری نگویید؟

به‌ هیچ ‌وجه! ما هیچ‌وقت در شرایطی قرار نمی‌گرفتیم که کسی بتواند به ما چیزی را بگوید. چرا؟ دلیلش این است که در اینجا شما می‌بینید ضوابط تهیه خبر در بی.بی.سی و ضوابط ژورنالیستی به‌حدی قوی هست که... چون گره می‌خورد با بی.بی.سی داخلی. اینجا دیگر بی.بی.سی فقط بخش ایران نیست. و از آنجایی که گره می‌خورد، ما می‌توانیم براساس قواعد ژورنالیستی به هر رییسی که بخواهد به ما دستور بدهد که کاری را بکنیم، می‌توانیم بگوییم، نه! ما این کار را نمی‌کنیم و این مغایر با قوانین بی.بی.سی است. اما زمانی که جنگ می‌شود یا مثلا فرض کنید بعد از ۱۱ سپتامبر مشاهداتی وجود داشت، تغییراتی به وجود می‌آید و کسانی یک دفعه روی صحنه می‌آیند که می‌خواهند با بی.بی.سی بخش فارسی مصاحبه بکنند، مثلا آقای تونی بلر می‌خواست با ما مصاحبه بکند و یا آقای دیک چینی از آمریکا که یک کمی عجیب و غریب به نظر می‌آمد.

آقای حامد کرزی از افغانستان می‌خواست مصاحبه بدهد...

بله، می‌خواست صدایش در افغانستان پخش بشود و در واقع تاثیر بگذارد. ولی، خب، «من»ی که تهیه‌کننده‌ خبر بودم می‌توانستم به‌راحتی بگویم یک، نمی‌خواهم و دو، به‌راحتی می‌توانستم حرفهایش را به چالش بکشم. درنتیجه یک نوع ضوابط خبری بی.بی.سی هست که همیشه به ژورنالیست این قدرت را می‌دهد که در مقابل دولت بئیستد. ولی، خب، دولت هم اگر بخواهد انتقاد می‌کند و ما در این کنفرانس شنیدیم صحبت‌های کسانی را که به روشنی گفتند، دولت به ما زنگ می‌زد ومی‌گفت، مثلا، ما به شما پول نمی‌دهیم برای اینکه این طور برنامه درست کنید...

خب، احتمالا همین وابستگی پولی نمی‌تواند بی.بی.سی را صد درصد از دولت بریتانیا مستقل بکند. چون به هرحال دولت بریتانیا در برابر پول هنگفتی که به بی.بی.سی اختصاص می‌دهد، طبعا توقعاتی هم دارد. مگر نه؟

البته برای این که دراینجا رعایت توازون را بکنیم، مثل یک ژورنالیست خوب که در بی.بی.سی تربیت شده، باید بگویم، مقامی که از دولت آنجا بود و همین طور در تمام مدارکی که خود بی.بی.سی تهیه کرده است، به روشنی می‌گویند، این استقلال بی.بی.سی هست که باعث می‌شود وجهه بریتانیا خوب نشان داده بشود. یعنی به نفع دولت است که بی.بی.سی مستقل باشد، برای اینکه بتواند در جهان اعتبار کسب کند. و وقتی آن اعتبار را کسب کرد، آن وقت فرهنگ و اندیشه‌ بریتانیا می‌تواند درجهان تاثیر بگذارد. یعنی اگر بخواهد دولت دخالت بکند و این بی.بی.سی هم مثل بسیاری دیگر تبدیل به بازیچه‌ دولت بشود، اعتبارش را از دست خواهد داد.

کوفی عنان، دبیرکل پیشین سازمان ملل، هم یک دفعه گفته بود که بی.بی.سی بزرگترین دستاورد بریتانیا در سده‌ بیستم میلادی‌ است و شاید دولت هم این را قبول دارد و نمی‌خواهد این دستاوردش خدشه‌دار بشود.

بله! درتمام مدارک بی.بی.سی هست که استقلال بی.بی.سی به معنای این است که می‌تواند نفوذ بیشتر داشته باشد. هرقدر بی.بی.سی قوی‌تر باشد، مردم جهان بیشتر به آن گوش می‌دهند. در نتیجه، به نفع دولت است و مقامات دولت آنجا بودند و همین حرف را می‌زدند در این کنفرانس و می‌گفتند، ما پول بسیار زیادی خرج بی.بی.سی می‌کنیم. در واقع ۲۵۰ میلیون پوند استرلینگ خرج بخش جهانی بی.بی.سی می‌شود که یکی از مقامات می‌گفت، پول بسیار زیادی است. نیم میلیارد دلار! و وی می‌گفت این برای ما پول بسیار زیادی هست، ولی ارزشش را دارد. و حتا من سوال مستقیم کردم در مورد تلویزیون جدیدی که بی.بی.سی می‌خواهد درست بکند برای ایران، و گفتم این ۷۰ میلیون پوندی که قرار است در سالهای آینده خرج دو تلویزیون عربی و فارسی بشود، شما چطور می‌توانید ثابت بکنید که این به نفع شماست. به خاطر اینکه تعداد شنونده‌های رادیو بی.بی.سی پایین رفته است. در واقع، او نتوانست جواب بدهد و گفت، ما کاری به تعداد شنونده و این جور چیزها نداریم و آنچه برای ما مهم است، این است که بی.بی.سی بتواند مستقلانه روی جهان اثر بگذارد. پس در نتیجه بستگی دارد به اینکه آیا شما ژورنالیست خوبی هستید، یا نه! همیشه کسانی هستند که می‌خواهند در شرایط اضطراری و در شرایط بحرانی دستورهایی بدهند. اما اگر شما بخواهید، می‌توانید جلو آنها بئیستید. اما اگر ژورنالیست ضعیفی باشید یا آدمی باشید که درست نمی‌دانید در دنیا چه خبر است و دارد چه اتفاقاتی می‌افتد و چطور دارد از شما استفاده می‌شود، این امکان هست که روی خبرنگاران ضعیف‌تر فشارهایی گذاشته بشود و در نتیجه همان حرفی گفته بشود که مثلا ممکن است خواست یک رییس یا یک شخصیت وزارت خارجه باشد. اما اگر شما بخواهید، می‌توانید جلو او بئیستید. ولی یادمان نرود که این فقط در مورد شرایط اضطراری است. در روزهای معمولی این‌ها هیچوقت اتفاق نمی‌افتد.