«انقلاب ایران ناتمام است»

محمد تاج‌دولتی

دومین روز کنفرانس بین‌المللی «عقب‌نشینی سکولار؟ چالش‌های بنیادگرایی مذهبی» که از روز جمعه اول ماه می در دانشگاه یورک در تورنتو با شرکت حدود چهل تن از استادان، پژوهش‌گران و متخصصان ایرانی و غیر ایرانی مسایل سیاسی اجتماعی کشور‌های مسلمان آغاز شد با ایراد سخنرانی‌های گوناگون و گاه بحث انگیز ادامه یافت.

در جلسات بعد از ظهر روز شنبه نیز ۶ تن از استادان و پژوهش‌گران ایرانی و یک فیلم‌ساز ایرانی با ارائه موضوعاتی پیرامون مساله‌ی اندیشه‌ی سکولار در ایران سخنرانی کردند.

«اپوزیسیون کیست؟»

دکتر مهرداد وهابی، استاد دانشگاه پاریس با عنوان «جمهوری اسلامی ایران، مذهبی‌ها و غیرمذهبی‌ها؛ اپوزیسیون کیست؟» سخنرانی کرد.

مهرداد وهابی در توضیح سوژه‌ی بحث خود به رادیو زمانه گفت:

دکتر مهرداد وهابی، استاد دانشگاه پاریس

یک مشاهده به ظاهر متناقض در مورد واقعیت ۳۰ ساله‌ی اخیر ایران این است که ما شاهد این بودیم که مرز بین موافق و مخالف یا لااقل بخشی از مخالفین جمهوری اسلامی بی‌اندازه مخدوش و در هم آمیخته است.
چیزی که بسیار تعجب‌برانگیز است این است که نیروهای غیر مذهبی از رسیدن نیروهای مذهبی و روحانیت به قدرت، اگر نگوییم حمایت فعال کردند و جاده صاف آنها بودند، لااقل در مشارکت با آنها عمل کردند.

منظور شما به طور کلی در مقطع انقلاب است؟

نه تنها در مقطع انقلاب بلکه می‌توانم بگویم از سال‌های ۴۰ به بعد ما شاهد عدم حساسیت نیروهای مذهبی به هویت سکولارشان هستیم.

من فکر می‌کنم که در مقطع انقلاب نیز همین وضعیت صورت گرفت. به این شکل که روحانیت مبارز، مترقی، ضد امپریالیسم و ضد استبدادی تلقی شد و تحت این عنوان بخش مهمی از اپوزیسیون راست، چپ، میانه و بخش عمده و اکثریت روشنفکران از روحانیت حمایت کردند. بر عکس آن امروزه ما شاهد این هستیم که مخالفت‌های متعددی در درون خود روحانیت صورت می‌گیرد.

به یک اعتبار می‌شود گفت هیچ رژیمی نبوده که اینقدر مخالفانش از آن حمایت کنند و سپس اینقدر در درون خودش مخالف زا باشد.

تحولی که در ۳۰ سال گذشته در مورد این‌که اپوزیسیون کیست صورت گرفته در حال حاضر به چه شکلی درآمده است؟

من به یاد می‌آورم در خارج از کشور وقتی که خاتمی داشت رییس جمهور می‌شد و یا بعد انتخابات مجلس ششم، حتا بخشی از کسانی که پناهنده‌ی سیاسی بودند تبلیغ می‌کردند که رای بدهید.
در حالی که نمایندگانی که خودشان را در ایران نماینده می‌کردند یا کاندیدای ریاست جمهوری می‌شدند حذف مي‌شدند.

من در داخل ایران هم این آشفتگی را عینا مشاهده می‌کنم. به همین دلیل می‌گویم که این آشفتگی فقط در مقطع سال ۷۹ نبود.

من معتقدم که ما از خودمان، یعنی آنهایی که سکولار هستیم بپرسیم که چقدر هویت سکولار خودمان را جدی گرفتیم.

به نظر من این هنوز مساله‌ی حل نشده‌ای است. من فکر می‌کنم چیزی که آقای سروش آن را «جامعه‌ی مدنی اسلامی» نامیده و آن اهرم‌هایی که روحانیت و یا نیروهایی که تبلیغ سکولاریست فوری را برای ایران خطرناک می‌دانند و با این توهمات همراه و هم داستان هستند، این است که در میان دانشجویان، در میان جنبش زنان، کارگران و کشاورزان در همه جا این ایده را یک جوری تبلیغ می‌کنیم که ما فعلاً با یکسری از مسایلی که مربوط مي‌شود به اسلام و قدرت اسلامی کار چندانی نداشته باشیم.

دکتر بهروز معظمی، استاد دانشگاه «لویولا»

«تحقق یک شعار آینده ایران را دموکراتیک می کند»

دکتر بهروز معظمی، استاد دانشگاه «لویولا» در ایالت نیوارلئان درباره‌ی بازاندیشی نقش مذهب در سیاست و تاریخ و سیاست ایران در دو قرن گذشته سخنرانی کرد.

بهروز معظمی در پاسخ به پرسش من که تحت این عنوان می‌خواست چه مطلبی را ارایه کند گفت:

دو نکته به نظر من راجع به مطالعات ایران خیلی مهم است و به عنوان حقیقت مطلق پذیرفته شده است؛
یکی این که مذهب در ایران یک نهاد بسیار مهم است. دوم این که روحانیت در تاریخ ایران نقش مهمی را داشته است و ایجاد این جریان به دنبال انقلاب ایران آمده است.

می خواهم بگویم این گونه نبوده و شکل‌گیری مذهب در ایران تدریجی بوده و قوام یافتن مذهب با قوام یافتن دولت ارتباط داشته است.

حتا می‌خواهم از این راه توضیح بدهم که چرا انقلاب ایران اسلامی شد. یکی از راههای آن نزدیکی مذهب و دولت است که آغاز آن از دوره‌ی قاجار بود و در دروره‌ی مشروطیت ادامه پیدا کرد و بعد در دوره‌ی پهلوی شکل داد در شکل گرفتن فرد اسلامی و معنویت اسلامی که آنرا به این شکل قبلاً نداشتیم.

من می‌خواستم در سخنرانی ام بگویم که چرا انقلابی که از بهمن ۱۹۷۹ شروع شد انقلاب ناتمامی است.
و چرا این انقلاب هنوز به نتیجه‌ای نرسیده است.

و یکی از معانی این نتیجه‌ نرسیدن این است که آنچه که ما امروز با آن مواجه هستیم به عنوان بحران دایم سیاسی ایران و شکل‌گیری جریانات گوناگون مذهبی، به دلی تلفیق دولت و مذهب در انقلاب ۷۹ بوده که امروز به صورت جدا شدن این تفکیک دارد پیش می‌رود.

به تعبیر شما برای نسلی که در زمان انقلاب حضور داشت و فعال بود شاید این انقلاب تمام نشده باشد. اما ما شاهد هستیم در ۳۰ سال گذشته جمعیت ایران دو برابر شده و حالا نسلی وجود دارد که هیچ ارتباط و سابقه‌ی تاریخی از آن انقلاب ندارد و با دلایل شکل‌گیری آن آشنا نیست.

آیا برای این نسل که به هر حال تعیین کننده‌ی سرنوشت آینده ایران خواهد بود این «انقلاب ناتمام» می‌تواند معنی داشته باشد؟

برداشت من از آغاز انقلاب و به نتیجه رسیدن یک انقلاب برداشتی است که معمولا یک دوره‌ی تاریخی را در بر می‌گیرد. انقلاب فرانسه ۱۷۸۹ شروع شد. ولی به گمان من در سال ۱۸۱۵ با ناپلئون تمام شد که یک دوره‌ی طولانی بود که انجام شد.

انقلاب مشروطیت از ۱۹۰۵ تا۱۹۱۱ آغاز شد ولی خاتمه‌ی آن به روایتی با سلطنت پهلوی انجام می‌شود.
یعنی من به یک انقلاب به عنوان مرحله‌ای از گذار بزرگتر تاریخی نگاه می‌کنم.

و به این مفهوم می‌گویم که تمام نشده است. نه به عنوان این که مدام ما در حال انقلاب دایم هستیم.
به معنای این که تعریف ما برای این داستان این است که یک انقلاب هنگامی تمام می‌شود که ما با رژیم معمول سیاسی مواجه باشیم. با رژیمی که یک کارکرد و رویه‌ی قابل قبول چه برای مردم و چه برای خودش در صحنه‌ی منطقه‌ای و بین‌المللی داشته باشد.

من این خصوصیت را در رژیم ایران نمی‌بینم. به همین صورت مهم نیست که ما امروز آگاه باشیم که این خاتمه یافته است یا نه. به نظر من از نقطه‌نظر تاریخی خاتمه نیافته است.

آیا به نظر شما آینده‌ی دموکراتیک ایران از طریق یک انقلاب اتفاق خواهد افتاد؟

به نظر من از طریق تحقق یک شعار اتفاق خواهد افتاد.

به نظر من آن شعار ایجاد مجلس موسسان است. حالا این که به شکل جنبش عمومی و اعتراضی بیاید، برای من قابل تعیین نیست و نمی‌توانم معلوم بکنم. ولی در حقیقت انقلاب ایران با شعار ایجاد تشکیل مجلس موسسان شکل گرفت.

آقای خمینی هم این را قبول داشت. دو ماه بعد از انقلاب بود که مجلس موسسان تبدیل به مجلس خبرگان می‌شود. اگر مجلس موسسان تشکیل می‌شد ما احتمالا به این نتیجه نمی‌رسیدیم.

دکتر شهرزاد مجاب، استاد مطالعات زنان و آموزش و پرورش در دانشگاه تورنتو

«تعبیرهای متفاوت از سکولاریزاسیون»

شیدان وثیق، پژوهشگر ایرانی مقیم فرانسه درباره‌ی مفاهیم سکولاریزاسیون و معضلاتی که تعبیرهای متفاوت از سکولاریزاسیون ایجاد می‌کند سخنرانی کرد.

به عقیده‌ی شیدان وثیق دست‌کم سه برداشت متفاوت از مفهوم سکولاریزاسیون می‌تواند از سوی گروه‌های مختلف با هدف‌های گاه متضاد مورد استفاده قرار گیرد و نتایج ضد و نقیضی را هم زیر عنوان سکولاریزاسیون به وجود آورد.

میثاق پارسا استاد جامعه‌شناسی کالج «دارتموند» در آمریکا بحث تئوریکی را درباره‌ی روند دموکراتیزه شدن کشورهایی نظیر ایران مطرح و نتیجه‌گیری کرد بر اساس سابقه و شواهد گذشته جامعه‌ای مانند ایران فقط از طریق یک انقلاب می‌تواند دموکراتیزه شود.

در آخرین جلسه‌ی سخنرانی و بحث روز شنبه، نخست دکتر شهرزاد مجاب، استاد مطالعات زنان و آموزش و پرورش در دانشگاه تورنتو زیر عنوان «آزادی مذهب و آزادی از مذهب» در مورد تلاش گروه‌های مذهبی مسلمان در کانادا برای مذهبی کردن و دخالت شریعت اسلامی در سیستم آموزش و پرورش مدارس استان انتاریو سخنرانی کرد.

دکتر امیر حسن‌پور، استاد علوم سیاسی و ارتباطات دانشگاه تورنتو

«آمریکا نمی‌خواهد دولت سکولار در ایران روی کار بیاید»

دکتر امیر حسن‌پور، استاد علوم سیاسی و ارتباطات دانشگاه تورنتو در مورد سیاست خارجی آمریکا و استفاده از مذهب اسلام برای پیشبرد سیاست‌های امپریالیستی این کشور در ایران و کشورهای خاورمیانه سخنرانی کرد.
دکتر امیر حسن‌پور در توضیح بیشتر موضوع سخنرانی‌اش به رادیو زمانه گفت:

موضوع سخنرانی من براساس تحقیقی بود که در دو سال اخیر در مورد سیاست خارجی آمریکا و استفاده آمریکا از اسلام علیه جنبش‌های دموکراتیک و انقلابی در ایران مخصوصا در سال‌های بعد از جنگ جهانی دوم تا سال‌های ۱۹۶۰ کردم. این هم بر اساس مکاتباتی است که سفارت آمریکا در تهران با وزارت امور خارجه‌ی آمریکا و همچنین سفارت‌های آمریکا در عراق و مصر داشته است.

مجموعه‌ی این اسناد در سایت دانشگاه جورج واشنگتن وجود دارد و هر فردی بخواهد می‌تواند به آنها دسترسی پیدا کند. بحث من بر اساس اینها بود.

ولی کلاً بحث من این بود که دولت آمریکا در مورد خاورمیانه و بویژه در مورد ایران سیاستش این نیست که یک دولت سکولار غیر دینی دموکراتیک در ایران روی کار بیاید و در حال حاضر به خاطر اختلافاتی که با متحدین سابقش یعنی طالبان و بن لادن و غیره دارد سیاستش عمدتا تبلیغ اسلام معتدل است و کلا بیشتر رهبران آمریکا معتقدند اینها ملتی مسلمان هستند اما باید دولت اسلامی وجود داشته باشد که با آمریکا مشکل نداشته باشد.

این طرز تفکر که از طریق سیاست‌های آمریکا نشان داده مي‌شود چقدر با واقعیت کشورهای خاورمیانه منطبق است؟

بستگی به این دارد که چگونه می‌بینیم. من اشاره کردم که ما الان در صدمین سالگرد انقلاب مشروطه هستیم که ۶ سال طول کشید.

آن انقلاب دموکراتیک و استقلال طلبانه بود و بسیار مهم بود. آمریکا به خاطر نقش تاریخی که به خاطر منافعش دارد اجازه نمی دهد مبارزه‌ای که مردم ایران از صد سال پیش برای جدایی دولت و مسجد و برابری ادیان و آزادی ادیان و سایر خواسته‌های دموکراتیک شروع کردند به نتیجه برسد به همین جهت در سال ۳۲ با دخالتی که در ایران و کل منطقه کرد، اجازه نداد مردم ایران در راه مبارزه برای دموکراسی، سوسیالیسم و رهایی زنان موفق شوند.