تولد نسل تازه‌ای از پژوهش‌گران ایرانی

محمد تاج‌دولتی

کنفرانس دوسالانه‌ی انجمن جهانی پژوهش‌های ایرانی که به مدت چهار روز از ۳۱ ژوییه تا سوم اوت در شهر تورنتو با شرکت حدود ۲۰۰ تن از استادان و پژوهش‌گران ایرانی و غیر ایرانی دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی بسیاری از کشورها و نیز ایران برگزار شد؛ روز پایانی بسیار غنی و متنوعی داشت.

اگرچه معمولاً در بیشتر چنین کنفرانس‌هایی، روز پایانی، کم‌برنامه‌تر و سبک‌تر از روزهای نخست است، اما برگزاری شانزده جلسه‌ی سخنرانی و بحث و گفت و گو و برنامه‌ی اجرایی در روز یک‌شنبه - سوم اوت - نشان داد که کنفرانس امسال انجمن جهانی مطالعات ایرانی، تفاوت عمده‌ای از نظر فرم و محتوا با کنفرانس‌های دو سالانه‌ی پیشین دارد.

هم‌چنین تنوع سوژه‌های طرح شده در جلسات سخنرانی و بحث و گفت و گو نیز ویژگی دیگر کنفرانس امسال بود.

سوژه‌هایی چون «رویارویی با خدا در ادبیات مدرن فارسی» که با ارایه بحث‌هایی از سوی حورا یاوری، پژوهش‌گر دانشگاه کلمبیا تحت عنوان «خدا و صوفیان مدرن» صورت گرفت؛ یا «برخورد ادبی خدا و شیطان در رمان‌های پس از انقلاب» که از سوی مهدی خرمی از دانشگاه نیویورک ارائه شد و یا «چوبکِ نویسنده و خدای او» که از سوی علی فردوسی از دانشگاه «نوتردام دونمور» سوییس ارایه شد؛ از جمله این جلسات و این سوژه‌ها بود.

جلسه‌ی سخنرانی «خشونت، چند گونگی و مدرنیته سیاسی» که از جمله با شرکت مینا یزدانی از دانشگاه تورنتو و حسین مصباحیان، استاد دانشگاه تهران انجام شد؛ یکی دیگر از جلسات سخنرانی آخرین روز کنفرانس بود.

«عشق و تمنا در اشعار پیش مدرن فارسی»؛ «گرایش‌های روشنفکری در ایران قرن بیستم» که با شرکت رامین جهانبگلو استاد دانشگاه تورنتو برگزار شد؛ جلسه بحث و گفت و گو در‌باره «زنان، آموزش و کاریابی در ایران پیش و پس از انقلاب» و یک جلسه‌ی بحث و گفت و گو به زبان فارسی با شرکت مرشد ولی‌الله ترابی، نقال و شاهنامه‌خوان معروف ایران، فرزانه کابلی، رقصنده و طراح رقص ایرانی و پری برکشلی، موزیسین و کارشناس تاریخ موسیقی برنامه‌های دیگر روز یک‌شنبه بود.

برنامه‌ی پایانی کنفرانس اما نقل «سهراب‌کشی» توسط مرشد ترابی بود که مهارت نقالی و انتخاب تراژیک‌ترین داستان شاهنامه، یعنی کشته شدن سهراب به‌دست رستم، حدود ۲۰۰ تن از تماشاگران این برنامه را به شدت تحت تاثیر قرار داد.

دکتر همایون کاتوزیان/ عکس‌ها از زمانه

دعوت‌شدگان از ایران نتوانستند ویزا بگیرند

‌پس از پایان کنفرانس به سراغ سه تن از چهره‌های شاخص مطالعات ایرانی در دانشگاه‌های انگلستان، آمریکا و کانادا رفتم تا نظر و جمع بندی‌شان را درباره‌ی کنفرانس امسال بپرسم.

نخست از دکتر همایون کاتوزیان، استاد و پژوهش‌گر دانشگاه آکسفورد در انگلستان می‌پرسم کنفرانس امسال چه ویژگی‌هایی نسبت به کنفرانس‌های دوره‌های پیش داشت؟
‌‌

کنفرانس علی‌الاصول فرق زیادی با کنفرانس‌های پیشینی ما نداشت. اما در مواردی مثل دو سال پیش که ششمین کنفرانس دوسالانه انجمن مطالعات ایرانی در لندن در دانشگاه لندن برگزار شد، همه‌ی کسانی که ما برای شرکت در کنفرانس دعوت کردیم موفق شدند ویزا بگیرند و آمدند، در حالی که امسال متاسفانه خیلی از کسانی که از ایران دعوت شده بودند موفق نشدند که بیایند.

ولی نسبت به محتوای کنفرانس، به نظر من کنفرانس امسال بسیار بسیار غنی و متنوع بود و با این‌که بیش از ۲۰۰ مقاله ارایه شد،‌ اما ازدحامی ایجاد نکرد. برای این‌که غالباً مقالات بسیار ارزنده‌ای بودند و به این جهت حالت شلوغی پیش نیامد.

نکته دیگر این است که ما همیشه در کنار کنفرانس‌ها، فعالیت‌های فرهنگی داشته‌ایم، ولی این‌بار فعالیت‌های فرهنگی ما خیلی غنی‌تر بود. به خصوص کنسرت هزاره‌ی شاهنامه که «تریلوژی» (سه‌گانه)‌ای بود با ادغام و تداخل نقالی و کنسرت به معنای اخص کلمه و نمایش نقاشی، همه در ارتباط با شاهنامه.

در این برنامه به نظر من نقالی در سطح بسیار بالایی بود. موسیقی خوب بود و خیلی خوب انطباق داده شده بود. یعنی موسیقی چون درباره‌ی خون سیاووش بود، این داستان را زنده می‌کرد و به صحنه می‌آورد. یعنی که انسان می‌توانست حادثه را مجسم کند‌، و قسمت اول آن که راجع به زال و سیمرغ بود، به نظر من بسیار موفقیت آمیز اجرا شد.

‌کنفرانس بعدی در کجا برگزار خواهد شد؟

‌این مساله‌ای است که ما هنوز درباره‌ی آن داریم فکر می‌کنیم. یعنی درواقع مهم‌ترین مساله‌ای که ما در نظر داریم برای تعیین مکان کنفرانس این است که تا چه اندازه مدعوین ایرانی ما موفق خواهند بود که به آن کشور بیایند. یعنی به آن‌ها ویزا داده شود.

صحبت چندجا از جمله منطقه واشنگتن شده است. اما واشنگتن با این‌که بسیار خوب است، فقط این مشکل وجود دارد که ممکن است (دعوت‌شدگان از ایران) نتوانند ویزا بگیرند. اسم چند جا از جمله هلند و استانبول مطرح شده و حتی کسی دوبی را پیشنهاد کرده که من جدی نمی‌گیرم. ولی به هرحال هنوز تصمیم نگرفته‌ایم.

دکتر احمد کریمی حکاک

جلوه‌ای از فرهنگ مردمی در کنفرانس مطالعات ایرانی

دکتر احمد کریمی حکاک، استاد و مدیر انستیتوی ایران شناسی دانشگاه مریلند در آمریکا، جمع‌بندی خود از کنفرانس امسال را این‌طور بیان می‌کند:

‌کنفرانس امسال یکی از ویژگی‌هایی که داشت این بود که دکتر محمد توکلی که رییس برنامه‌ریزی این کنفرانس بودند، این کنفرانس را گسترده و در چندین جهت باز کرده بودند.

مهم‌ترینش در جهت فرهنگ مردمی بود که جلوه‌‌ی نهایی آن در دو رویداد شبانه یعنی دیشب و امشب بود که شب دوم و شب سوم اوت باشد؛ در شب آخر به خصوص شما به چشم خودتان دیدید که چگونه مرشد ترابی واقعاً یک نقالی بسیار گیرا و کارا از سهراب‌کشی برای ما ارایه دادند.

من سهراب‌کشی را از دوران کودکی خودم، در شهرهای خراسان می‌دیدم و به یاد دارم. ولی به نظر من اجرای ایشان، اجرایی بود که هم در یک سطح خیلی بالا و قابل ارایه‌ای بود و هم در یک سطح کاملاً عاطفی، و آن تخلیه انرژی عاطفی را که ما ایرانی‌ها در طول چهارصد پانصد سال گذشته از شاهنامه‌خوانی و از نقالان می‌گیریم، باعث شدند اتفاق بیفتد.

‌یک ویژگی که امسال در این کنفرانس مشاهده شد، بحث سر موضوعات جدیدی بود که در جلسه‌های گوناگون مطرح شد. طرح سوژه‌های بسیار تازه و حتی بحث‌انگیز را شما چطور دیدید و آیا این روش ادامه خواهد داشت یا نه؟

‌امیدواریم ادامه پیدا بکند. البته من با تایید نظر کامل به این رویداد نگاه می‌کنم. ما همیشه به کمیته‌های برنامه‌ریزی محلی اختیار می‌دهیم که در حیطه‌ی اختیارات و محدوده‌ی کار دانشگاهی، هرچه می‌توانند گسترش بدهند و امسال نهایت استفاده از این اختیار داده شده صورت گرفته بود.

هم‌چنین به این‌که در شهر تورنتو، جمع بزرگی از ایرانیان مقیم هستند و در نتیجه علاقه به مطالب روزمره و به مطالبی که ممکن است مبتلابه جامعه ایرانی-آمریکایی- کانادایی زیاد باشد، توجه کرده بودند و به نظر ما همه‌ی این‌ها در حیطه‌ی اختیارات یک نهاد دانشگاهی مثل انجمن بین‌المللی مطالعات ایرانی قرار دارد.

دکتر محمد توکلی ترقی

و سرانجام دکتر محمد توکلی ترقی، مدیر برنامه‌ریزی و میزبان کنفرانس امسال و استاد تاریخ و مطالعات خاورمیانه دانشگاه تورنتو درباره‌ی ویژگی‌ها و تفاوت کنفرانس امسال با دیگر کنفرانس‌های انجمن جهانی مطالعات ایرانی گفت:

‌ویژگی خاص این کنفرانس این بود که اولاً افراد بسیار زیادی از جامعه‌ی ایرانی تورنتو و کانادا و شمال آمریکا در این کنفرانس شرکت کردند و بعد این‌که تعداد بسیار زیادی از دانشگاهیان خیلی نوپا و جدید و یک نسل جدید محقق ایرانی دارد وارد صحنه می‌شود که برای من خیلی پیامد شیرینی بود.

بعد هم موضوع‌های مهمی در مورد مطالعات ایرانی طرح شده که به نظر من موضوعات جدیدی ‌است.

مثلاً برای اولین بار ما جهانی شدن جامعه‌ی ایرانی را داریم مشاهده می‌کنیم و این جهانی شدن جامعه‌ی ایرانی باعث مرز‌زدایی از هویت ایرانی می شود. یعنی هویت ایرانی می‌آید و می‌رود در جاهای دیگر مثل تورنتو، مثل شهر لس‌آنجلس و جاهای دیگر، یک هویت جدید ایرانی می‌سازد.

این‌ها موضوعات تحقیقاتی بودند که در این کنفرانس مورد بررسی قرار گرفت و برای اولین بار در کنفرانس ما نشست‌های زیادی در مورد زبان فارسی، رابطه‌ی زبان فارسی با زبان سانسکریت؛ نشست‌های جالبی در مورد آیین زرتشتی و جوانب متفاوت تاریخ ایران، تاریخ دوره اسلامی، پیش از اسلام و دوره‌ی معاصر داشتیم.

فکر می‌کنم به‌طور کلی شاید بشود بگوییم این یکی از موفق‌ترین کنفرانس‌های مطالعات ایرانی بوده است. برای این‌که نیروهای جدیدی آمدند و اتفاقاً برای من جالب‌ترین مساله این بود که بعد از هر نشستی انرژی را در راهرو‌ها می‌دیدیم که نشان می‌داد مردم به شکلی لذت می‌بردند و این بحث‌های دانشگاهی برای من خیلی لذت‌بخش بود.

حاصل این کنفرانس و مقالاتی که در جلسه‌‌های مختلف مطرح شد چه وقت منتشر خواهد شد؟

‌مقاله‌ها را هر کسی که در این‌جا عرضه کرده بعداً به شکل یک مقاله یا کتابی درمی‌آورد. برخی از این مقاله‌ها در نشریه «مطالعات ایرانی» که نشریه انجمن مطالعات ایرانی است، منتشر خواهد شد.