گفتگو با نویسنده یک کتاب «بفروش»

معصومه ناصری

پشت جلد کتاب کافه پیانو نوشته: خیلی وقت بود احساس بی‌فایدگی و بی‌مصرف بودن می‌کردم. علاوه بر این، یک‌بار که دختر هفت ساله‌ام برداشت و ازم پرسید: بابایی تو چه کاره‌ای؟!

نویسنده‌اش کتاب تازه‌ای در حافظه لپ‌تاپش دارد و هرچند ظاهراً از فوت و فن کافه‌داری باخبر است، اما با خودش به این نتیجه رسیده که بله، من یک نویسنده‌ام، آن هم نویسنده‌ یک کتاب پرفروش و تا روزی که با او در یکی از کافه‌های تهران قرار گذاشتم این داستان بلندش به چاپ نهم رسیده بود.

شما چکاره‌اید؟

چکاره‌ام؟ با توجه به توضیحاتی که پشت کتاب‌ داده‌ام، الان نویسنده‌ «کافه پیانو» هستم.

با نوشتن همین یک کتاب، نویسنده شدید؟

فکر می‌کنم، بله. اگر بخواهم عضو کانون نویسندگان بشوم، لابد باید یک کتاب دیگر هم چاپ کنم.

اگر این کتاب این‌قدر نمی‌فروخت، باز با همین قاطعیت می‌گفتید که «من نویسنده هستم؟» کتابی که دست من است چاپ سوم کافه پیانو است.

کافه پیانو به چاپ نهم رسیده است. کتابی که دست شماست، چاپ سوم است، چاپ پنجم را هم ما اینجا گذاشته‌ایم و چاپ نهم آن هم تا چند روز دیگر منتشر می‌شود.

سوال شما موکول است به «اگر» ، «اگر به این چاپ نمی‌رسید». من می‌گویم کافه پیانو، حتماً به این چاپ می‌رسید.

چطور با این اطمینان حرف می‌زنید؟

وقتی کتاب‌ام را برای ناشر بردم، چون کتاب اول‌ام بود، دریافت حق‌الزحمه‌ام را به چاپ چهارم- پنجم این کتاب موکول کردم. گفتم اگر کتاب من ظرف دو تا سه ماه اول به چاپ پنجم رسید، به من حق‌التحریر بپردازید، در غیر این صورت اصلاً نپردازید.

البته ناشر گفت «نه، اگر ما کتاب‌ات را چاپ کنیم، از همان اول دستمزدت را می‌پردازیم»، که آن را هم پرداختند.

یعنی وقتی که می‌نوشتید، به «بفروش» بودن‌اش مطمئن بودید؟

دقیقاً.

چی باعث این اطمینان شد؟

این‌که برای اولین بار در سالهای اخیر کسی قصه‌ای را به صورت خیلی سرراست، بدون هیچ‌گونه پیچیدگی، بدون هیچ شیله و پیله‌ای، بدون تظاهرات روشنفکرانه برای پیچیده‌نمایی و دشوارنویسی، تعریف می‌کرد.

قطعاً چنین چیزی، به گمان من، نیاز روز جامعه‌ی ما بود. از این جهت مطمئن بودم کتابی است که خواهد فروخت.

کتاب‌تان پر از اشاره‌های روشنفکرانه به کتاب‌ها، فیلم‌ها، به آثار و فضاهای روشنفکرانه است. شما از آن روشنفکری یا آن نمایش روشنفکری، گریخته‌اید؟ یا در این کتاب آن را نمایش داده‌اید؟

اتفاقاً، قبل از این‌که شما بیایید، در کافه با دوستان جلسه داشتیم. من خدمت دوستان این نکته را عرض کردم، تعجب می‌کنم از این‌که اشاره به مایکل داگلاس، رابرت دنیرو، آل‌پاچینو، سولجر بلو با بازی کندیس برگن و... نوعی تظاهر روشنفکری باشد.

چون دست کم برای نسل من که دهه‌ی چهلی هستیم، ارجاع دادن به کمتر از فیخته، نیچه و این اواخر هگل، مارکس، فروید، معادل «لمپنیسم» بود، نه تظاهر به روشنفکری.

کلاس روشنفکری پایین آمده است؟

کلاس‌اش، نه. نوع آن تفاوت کرده است. الگوها و نمادهای نسل ما تا حدودی در حوزه‌ی فکر، فلسفه، منطق، سیاست و مسایل اجتماعی بودند. الگوهای اجتماعی جدید در حوزه‌ متفاوت و عامه‌پسندتری هستند.

این کتاب به چاپ نهم رسیده است. این مد شدن، به نظر خودتان، خوب است یا بد؟ چون نسل شما، نسلی است که مدام ارزش می‌گذارد. به همین دلیل می‌پرسم.

من با هر چیزی که مد اجتماعی شود، مخالفتی ندارم. لابد واجد کیفیتی بوده است، لابد پسندِ مشتری را مرتفع کرده و به پرسش‌های‌اش پاسخ داده است. ممکن است یک کتاب، یک کفش، یک تلویزیون یا یک گوشی موبایل باشد.

به‌نظر می‌رسد خیلی از اتفاقات این کتاب واقعی است و شما خودتان یک کاراکتر این کتاب هستید، همین‌طور است؟

نه. راوی من با من فرق می‌کند. اگرچه حدود پنج تا ده درصد داستانی که اتفاق می‌افتد، پایه‌هایی در واقعیت دارد، به‌ویژه از این جهت که اسامی شخصیت‌ها و کاراکترها واقعی است.

در هرداستانی حدود پنج تا ده درصد، چیزهایی بهانه‌ی داستان شدن پیدا کردند، که واقعی بودند. اما، قسمت عمده‌اش خیال و مجاز است.

ولی به‌خاطر نشانه‌هایی که از واقعیت در آن می‌بینیم، خیلی واقعی می‌نماید، مارک‌هایی که می‌بینیم و با آن‌ها زندگی می‌کنیم. آوردن اجزای واقعی زندگی در کارتان عامدانه بوده است؟

واقعی به این معنا که تعمد داشته باشم به این‌ها حتماً یک حضور داستانی ببخشم، خیر.

ساختن فضای دراماتیک شاید سخت بوده است؟

نه. من این کتاب را یک ماهه نوشتم. هر فصل‌اش را طی دو تا سه ساعت و در ساعاتی نوشتم که یک روز کاری خیلی سخت را از حیث نوشتن حداقل دو یادداشت سیاسی سخت چند هزار کلمه‌ای، پشت‌سر گذاشته بودم.

ساعت یک یا دو نیمه‌شب شروع به نوشتن یک فصل دو هزار کلمه‌ای از کتاب می‌کردم و تا ساعت سه یا چهار صبح می‌نوشتم. طی ۳۰ شب، از ۱۲ دی‌ماه تا ۱۳ بهمن ۱۳۸۵.

هیچ طرح یا نقشه‌ای و هیچ پیرنگ و توطئه‌ای برای این داستان در کار نبوده است. هیچ پیش‌آگاهی نسبت به آن چیزی که قرار بود نوشته شود، در هیچ بخش آن، نداشتم.

یعنی، هرشب موقعی که پای کیبوردتان می‌نشستید، همان موقع تصمیم می‌گرفتید چی بنویسید؟

من تصمیم نمی‌گرفتم. می‌نوشتم، یک جمله برای شروع داشتم، فقط آن جمله دست من را می‌گرفت و با خودش پیش می‌برد.

همان جمله‌هایی که در فصل‌های مختلف تیتر شده است؟

نه. تیترها را معمولاً بعداً انتخاب می‌کردم. مگر این‌که یک تیتر گاهی اوقات همان اول برای‌ام خیلی جذاب بوده باشد که می‌نوشتم «تیتر اول».

‌حتی یک طرح اولیه‌ هم در ذهن شما نبوده است؟

به‌هیچ‌وجه. فقط می‌دانستم که یک کافه باید محل وقوع داستان باشد.

قطعاً شما دوازدهم دی‌ماه ۱۳۸۵‌، نیامدید کامپیوترتان را روشن کنید و بگویید، خب یک داستان می‌نویسم در‌باره‌...

یازدهم دی بود. یکی از دوستان‌ام در مجله‌ای که سابق بر این، من صاحب‌امتیاز و مدیر مسوولش بودم، دبیر یک صفحه بود. بعد از لغو امتیاز شدن نشریه، ایشان به کرمان بازگشته بود و من به مشهد.

ایشان، که یکی از شخصیت‌های داستان من است (علی)، به من زنگ می‌زد و از من می‌خواست داستان‌های کوتاهی را که چندین سال پیش نوشته بودم، برای‌اش بفرستم.

روز یازدهم دی که ایشان زنگ زد، گفتم این داستان‌ها را پیدا نمی‌کنم، ولی اگر بخواهی برای‌ات می‌نویسم. او هم گفت، باشه، بنویس.

روز دوازدهم دی، فصل شروع «کافه پیانو» را که الان فصل دوم‌اش است، نوشتم. روی وبلاگ‌ام گذاشتم و برای علی هم ای‌‌میل کردم. او خوش‌اش آمد.

خواننده‌های وبلاگ‌ام هم خیلی پسندیده بودند. روز دوازدهم دی که با علی تلفنی صحبت کردم، او می‌گفت «خیلی قشنگ و خیلی جذاب بود. چرا نمی‌نویسی؟ چرا ادامه نمی‌دهی؟»

گفتم اگر فکر می‌کنی که این داستان خوب و قشنگ است و می‌تواند برای خواننده‌ها و مخاطبین هم جذاب باشد، می‌توانم ‌شبی یکی از این داستان‌ها برای‌ات بفرستم. که از آن شب به بعد، واقعاً هر شب یک فصل برای‌اش فرستادم.

در انتقادهای مطرح شده از طرف خوانندگان‌تان این نکته بود که شما گفته‌اید نظر مخاطبان‌تان برای‌تان اهمیت ندارد. این حرف شما با این نکته هم‌خوانی ندارد. بالاخره خواننده شما برای‌تان مهم است یا نه؟

سوالی که مطرح شد این بود که، «من متوجه این کلمه نمی‌شوم. شما باید این را طوری می‌نوشتید که من دهه شصتی بفهمم». حرف من این بود که من این را برای هیچ دهه شصتی یا دهه هفتادی ننوشتم که مجبور شوم سطح پیش‌آگاهی‌های شما را رعایت کنم.

روزنامه که بخواهید منتشر کنید ناچارید برای خودتان مخاطب تعریف کنید ولی حکایت مدیوم هنری زمین تا آسمان فرق می‌کند.

وقتی علی خوشش آمد، فکر کردم که او می‌تواند ملاکی باشد برای این‌که خوانندگان دیگر هم خوش‌شان بیاید.

به من ربطی ندارد که خواننده این کتاب فیلم «game» را دیده یا ندیده، بیانسه را می‌شناسد یا نمی‌شناسد، «عقاید یک دلقک» هاینریش بل را خوانده‌ یا نه‌... من دوست داشتم به این‌ها ادای دینی کرده باشم. اینکه شما آنها را می شناسید یا نه، به من ربطی ندارد.

در مورد این «ادای دین» هم حرف بزنیم. شما خیلی از آن صحبت کرده‌اید. چرا احساس می‌کنید باید ادای دینی بکنید؟

خدمت‌تان عرض کردم، جاروبرقی من ۱۴ سال است که در خانه‌ی من کار می‌کند، بدون این‌که کم‌ترین مشکلی برای من ایجاد کرده باشد و مرا مجبور کرده باشد که آن را به تعمیرگاه ببرم و تعمیرش کنم، یا این‌که بسوزد و من مجبور شوم ۲۰۰، ۳۰۰ هزار تومان برای تعویض‌اش پول بدهم.

به نظرم رسید چنین کیفیتی که در کشور من ایجاد شده‌، باید "به نحوی داستانی شده و با کارکردی داستانی که شخصیت پردازی آدم‌های قصه کمک کند" برای دیگران بازگو و به نحوی جبران شود‌‌.

بیایید راجع به نظام اخلاقی جامعه حرف بزنیم که یکی دو جا در این کتاب، از آن صحبت کرده‌اید. نظام اخلاقی جامعه شما را مجبور کرد یا نکرد که خودتان را در این کتاب سانسور کنید‌؟

نه در هیچ کجای آن. در هیچ کجا من را مجبور نکرد که خودم را سانسور کنم. ولی در حوزه‌ی بررسی وزارت ارشاد، چند جایی را مخالف مصالح اخلاقی و فرهنگی ما به‌شمار آوردند و گفتند حذف شود.

یکی دو جا الفاظ رکیک بود و چندین جا تصاویری بود که از دید آن‌ها خوشایند نبود. که آن‌ها را اصلاح کردم. ولی موقع نوشتن، هیچ توجهی به این‌که حساسیت‌های مخاطب، حساسیت‌های حکومتی و یا حساسیت‌های بازار چیست، ندارم. هیچ‌کدام از این ملاحظات را رعایت نمی‌کنم.

می‌توانید بگویید، مواردی که از شما خواستند تعدیل کنید یا تغییر بدهید، چه بوده است؟

هرجا در کتاب من، با این جمله مواجه می‌شوید که «نظام اخلاقی جامعه‌ اخلاقی ما اجازه‌ توصیف‌اش، اجازه‌ بیان‌اش، اجازه‌ گفتن‌اش را نمی‌دهد...»، بدانید این‌جا تصویری، صحنه‌ای، جمله‌ای بوده که از دیدِ ممیزی ارشاد بایستی اصلاح می‌شده است. دست کم چهار تا پنج جا، این جمله هست.

یکی از مواردی که بعضی از خوانندگان شما به آن اشاره کرده‌اند، این بوده که داستان شما یک خط مداوم و یکنواخت است. آن اتفاق دراماتیکی که معمولاً خواننده‌ها منتظرش هستند، در آن اتفاق نمی‌افتد. هیچ حادثه‌ای نمی‌بینیم.

فراز و فرود آن‌چنانی نداریم. تعلیق آن‌چنانی هم نداریم.

‌از اوج گرفتن یک اتفاق پرهیز کرده‌اید‌، ترسیدید باعث اتفاقی شوید؟

به دیدگاهی در عرضه یا تولید اثر هنری معتقدم که نویسنده، فیلم‌ساز یا شاعر به‌هیچ‌وجه دخل و تصرفی در فرایند ساخت و تولید قصه ندارد.

دیدگاه کلاسیک می‌گوید، نویسنده خداست، پس باید از پیش نسبت به همه چیز مطلع باشد، صفحه را بچیند، مهره‌های‌اش را بشناسد.

مهره‌های‌اش را هم به ترتیبی پیش ببرد، که نهایت ظرافت و زیبایی نهایت کشش، توطئه و فراز و فرود ایجاد کند. گاهی هم حتی نیازی به درس ریاضی می‌بیند.

آن دیدگاه خداوندگارانه از دید من، دیدگاه درست و صحیحی نیست. یا بهتر است بگوییم، دیدگاه کلاسیک است. دیدگاهی که من به آن معتقدم، دیدگاه «پیام‌برانه» است، به این معنا که من فقط یک وسیله برای به دست دادن تصویری از نسخه‌ی اصلی یک داستان که در جایی هست و ما از آن اطلاع نداریم، هستم.

در چنین سیستمی، من هیچ پیش‌آگاهی از این‌که چه رخ خواهد داد، نداشتم. شاید در داستان بعدی من، شما با آن فراز و فرودهایی که در داستان‌های کلاسیک مواجه بوده‌اید، مواجه بشوید.

احساس کردم فصل مربوط به «صفورا» و رفتن راوی به خانه‌ی صفورا، همان جایی است که باید اتفاقی بیفتد، الان خبری می‌شود. ترسیدید که خبری بشود؟

نه.

خودتان جلوی یک اتفاق را گرفتید؟

نه. نترسیدم که چیزی بشود. داستان، من را این جوری پیش برد که بهتر است هر دو نفر برنده‌ این ماجرا باشند.

به این ترتیب که راوی با خواستن از صفورا که، پای‌ات را از زندگی من بیرون بکش، در حالی که پری‌‌سیما را هم انتخاب نمی‌کند و از او جدا می‌شود، به این مساله هم تن نمی‌دهد که زن دیگری را انتخاب کند، در حالی که آن پیمان زناشویی با پری‌سیما همچنان موجود است. از هم طلاق نگرفته‌اند.

برد صفورا هم در این نقطه متبلور می‌شود که آمادگی دارد با درخواست راوی، پای‌اش را از زندگی شخصی او بیرون بکشد.

چون پیش‌تر هم راجع به بازی «برد، برد؛ باخت، باخت» «دوسر برد، دو‌سر باخت» صحبت داشتند که صفورا معتقد بود، بازی یک سرش باخت است، یک سرش برد. یک طرف می‌برد و طرف دیگر می‌بازد. ولی راوی می‌گفت که نه، بازی می‌تواند دوسر برد هم باشد.

شما خودِ روزنامه‌نگارتان را در این کتاب امتداد دادید؟

حتماً حضور داشته، بدون این‌که من متوجه‌اش باشم. مثل بسیار چیزهای دیگری از من که در راوی هست. اما نمی‌توانیم با قاطعیت بگوییم که این راوی فرهاد جعفری، روزنامه‌نگارِ، نویسنده‌ و فارغ‌التحصیل حقوق است.

هیچ طرحی از کتاب بعدی‌تان موجود است؟ یا یازدهم یک ماهی تصمیم می‌گیرید که کتاب تازه‌تان را شروع به نوشتن کنید.

دو سه ماه بعد از این‌که کافه پیانو منتشر شد، شروع به نوشتن کتاب بعدی‌ام کردم. ۱۰ فصل‌ش را طی یک ماه و نیم نوشته‌ام، دو فصل انتهایی‌اش باقی مانده که تعمداً ننوشته‌ام.

چون معتقدم یک کار هنری که نوشته می‌شود، باید کنارش بگذاری، مدت‌ها ازش فاصله بگیری و بعد دوباره به سراغ‌اش بروی.

فعلاً در چنین مرحله‌ای است. هرموقع اراده کنم، ظرف ۴۸ ساعت دیگر برای تعقیب کارهای ابتدایی‌اش می‌رود. اسم کتاب «قطار چهار و بیست دقیقه‌ عصر» است.

در همین فضای کافه پیانو است؟

بله. دنباله‌ کافه پیانو است. راوی که کافه‌اش نگرفته و به این دلیل که سیگار کشیدن در فضاهای کافی‌شاپ ممنوع شده، مشتری‌های‌اش را از دست داده است. کیفیت کارش هم پایین می‌آید.

کافه‌اش روز به روز خلوت‌تر می‌شود و ناچار می‌شود کافه‌اش را ببند. ولی پیش از بستن، تصمیم می‌گیرد به تهران بیاید و پیش کشیشی که حتماً باید ردای قرمز به تن داشته باشد، اعترافاتی بکند.

هنوز خبر ندارم که این اعترافات چیست. این‌که دو فصل آخر را ننوشته‌ام به این دلیل است که هنوز اطلاعی از این‌که این اعترافات چیست، ندارم.

راوی در «قطار چهار و بیست دقیقه‌ی عصر» از یک جغرافیای دیگر به تهران می‌آید. در مسیر با شخصیت‌های دیگری، مسافرین یا لوکوموتیوران پیر آشنا می‌شود. بخش‌هایی از زندگی آن‌ها اینجا روایت می‌شود.

موفقیت این کتاب باعث شد که جرات کنید و دست به نوشتن کتاب بعدی بزنید؟

بله.

فرهاد جعفری از این‌که کتاب‌اش به چاپ نهم رسیده، نویسنده‌ خوشحالی است؟

فوق العاده!

معمولاً آدم‌ها راجع به درآمدشان صحبت نمی‌کنند، ولی فکر نمی‌کنم درآمد شما فقط از فروش کافه پیانو باشد. می‌توانم بپرسم نویسنده‌ای که کتاب‌اش در مدت کوتاهی به چاپ نهم می‌رسد و این‌قدر موفق می‌شود، بهره‌اش از این موفقیت چقدر است؟

۱۱درصد نرخ فروش جلد، بابت هر چاپ. بابت تیراژ ۲۰۰۰ تایی، حدود ۷۵۰ هزار تومان و برای تیراژ ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ تایی حدود یک میلیون تومان.

اقتصاد نشر به شما این اطمینان را می‌دهد که بخواهید یک نویسنده‌ حرفه‌ای باشید و بمانید؟

اقتصاد نشر، نه. اما بازاری که کافه پیانو برای خودش به‌طور انحصاری و خاص ایجاد کرده است، بله.

به من این اطمینان را در زندگی می‌دهد که از این به بعد صرفاً بنشینم و قصه بنویسم و با درآمدش زندگی کنم. من که خیلی امید درازمدتی هم برای آینده‌ی بیست، سی یا پنجاه سال دیگر ندارم.

هیچ مالی در دنیا ندارم، حتی خانه، ماشین، زمین ندارم که برای دخترم باقی بگذارم، اگر هم می‌نویسم برای این است که سه چهار چیز برای‌اش بسازم، به این امید که شاید با درآمد آن‌ها بتواند زندگی‌اش را بسازد. در‌واقع می‌خواهم این میراث من برای او باشد.
................................................

بخشی از کتاب کافه پیانو را با صدای فرهاد جعفری از اینجا بشنوید.