فیلمی درباره کلیشه‌های ایرانی و آلمانی

آزاده اسدی

این روزها یک فیلم ایرانی ـ آلمانی در هفتاد سینمای آلمان در حال اکران است که به زندگی ایرانیان در خارج‏ از کشور مربوط است. مهاجرت، مسایل زبانی و عاطفی و تفاوت‏های فرهنگی محورهای مختلف فیلم «سالامی علیکم» هستند که علی صمدی احدی، فیلم‏‏نامه‏ آن را نوشته و کارگردانی کرده است.

این کارگردان ایرانی که سابقه‏ ساخت فیلم کمدی نداشته، در این فیلم با طنز و نگاهی ظریف، مشکلات زندگی یک خانواده‏ی ایرانی را در آلمان نشان می‏دهد. او دست‏کم سه سال و نیم روی اولین فیلم داستانی‏اش، «سالامی‏علیکم» کار کرده است:

«‌مدت زیادی به این فکر بودم که مورد ایرانیان مهاجر فیلمی بسازم و همیشه علاقه داشتم که یک کمدی باشد. برای ساختن یک فیلم کمدی، معمولاً آدم باید مقداری با خود تم، فاصله پیدا کند. چون این تم، در حقیقت زندگی خودم هم هست، مقداری طول کشید تا بتوانم روی آن دست بگذارم.»

در فیلم «سالامی‏ علیکم»، محسن ۲۵ ساله است و هنوز با پدر و مادرش زندگی می‏کند. او از خون می‏ترسد، ولی در مغازه‏ی قصابی پدرش کار می‏کند. محسن مهربان و مردد، با وجود مشکلات متنوع خود، به آلمان شرقی می‏رود که به نظر می‏رسد مردمش با خارجی‏ها و افراد جدید به شکل مشکوکی برخورد می‏کنند و به آن‏ها اعتماد نمی‏کنند.

علی صمدی احدی، کارگردان فیلم «سالامی علیکم»

اما محسن با پیدا کردن زن رویایی‏اش، با همه‏ی مشکلات تازه در محل زندگی جدیدش، مبارزه می‏کند. آنا، دوست دختر او، مکانیک ماشین است و بر خلاف هیکل ریزه میزه و قد کوتاه محسن، درشت، قد بلند، قوی هیکل و البته گیاه‏خوار است. محسن مجبور می‏شود به او دروغ بگوید که کارش تجارت پارچه است و خود را از قصابی پدرش کاملاً جدا می‏کند. مشکلات از همین دروغ شروع می‏شود. اهالی ده از او می‌خواهند کارگاه نساجی ده را راه‏ بیاندازد و درگیری‏های جدید محسن با این روستا و پدری که ناگهان سر و کله‏اش پیدا می‏شود، به وجود می‏آید.

علی صمدی که در رشته‏ی ارتباطات بصری تحصیل کرده و سال‏هاست در غرب زندگی می‏کند، می‏گوید که این فیلم تاحدی در‌باره‏ی زندگی خود اوست و بخشی از آن به تجربیاتش در مهاجرت برمی‏گردد: «‌تم فیلم بیشتر در مورد جست‌وجوی وطن است. یک وطن جدید که در مورد خیلی از ایرانی‏های مقیم خارج از کشور، صادق است. دوره و زمانه گاهی آدم را مجبور می‏کند قبول کند جایی که زندگی می‏کند، وطن او شده است.»

او می‌گوید اتفاق‏هایی که در آلمان، به عنوان یک خارجی و یک ایرانی برای او پیش آمده، در نگاهش و روی فیلم‏نامه‏ تأثیر گذاشته‏اند. علی صمدی در سال ۲۰۰۵ فیلم مستندی در‌باره‏ی کودکان سرباز اوگاندای شمالی، به نام «بچه‏های گم‏شده» ساخته بود که به شرایط سخت زندگی آن‏ها می‏پرداخت. اما بعد از سه سال، مستقیم سراغ تم کمدی رفته که به نظر با ساختار و نگرش کسی که قبلاً فیلم مستند تلخی را ساخته است، جور درنمی‏آید.

نمایی از فیلم «سالامی علیکم»

کارگردان فیلم «سالامی علیکم» در این زمینه، معتقد است که روش انتخاب سبک در سینما، مثل انتخاب مدادهای رنگی برای نقاشی‏ای است که هربار به اقتضای شرایط، یک رنگ انتخاب می‏شود: «‌گاهی به نظر می‏رسد، داستان فقط در شکل و شمایل فیلم مستند جواب می‌دهد. اما من معتقدم برای نشان دادن تِمی مثل وطن، جست‌وجوی وطن و سوال‏هایی مانند خانه‏ام کجاست؟ من به کجا تعلق دارم؟ آدم در قلبش پاسخ پیدا می‏کند، نه در مغزش و به نظر من، با خنده و لبخند راحت‏تر می‏توان به قلب و روح دست‏رسی پیدا کرد.»

اما محسن، فرزند یک مرد قصاب در غرب آلمان، برای پیدا کردن خود و زندگی شخصی‏اش، به آلمان شرقی می‏رود. علی صمدی، کارگردان فیلم، در‌باره‏ پیدا کردن وطن، خانه و گم‏گشتگی شخصیت محسن در این فیلم توضیح می‏دهد:

«‌خیلی از ایرانی‏های مقیم خارج در یک چیز با هم مشترک‌اند؛ آن‌ها شب خوابیدند و صبح دیدند وطن‏شان نیست یا به اجبار باید وطن‏شان را ترک می‏کردند. از جایی هم سردرآوردند که نه زبانش را می‏شناسند، نه به فرهنگ آن آشنایی دارند، نه به آن‏جا تعلق دارند و نه رابطه‏ای با آن مکان دارند. همین اتفاق برای گروهی از مردم آلمان شرقی هم افتاد. وقتی دیوار برلین فروریخت، آنان از خواب بیدار شدند، دیدند وطنی که شصت سال با آن زندگی کرده بودند، از امروز از بین رفته است.»

صمدی می‌گوید: «‌در هر دو گروه، عده‏ای هستند که اصلاً نتوانستند خودشان را با وضعیت جدیدشان، تطبیق دهند. در میان ایرانی‏ها هستند کسانی که سی سال است روی چمدانشان نشسته‏اند، می‏گویند: «فردا وضعیت ایران تغییر می‏کند و من به کشورم برمی‏گردم. در آلمان شرقی هم کسانی هستند که بعد از فروپاشی دیوار برلین، هیچ راهی را پیدا نکردند که به آلمان یکی شده، بپیوندند.»

برای همین صمدی این دو گروه ایرانی و آلمانی را که به گفته خودش در حباب تاریخ خودشان زندگی می‏کنند، به هم نزدیک کرده و در فیلم اتفاقات جدیدی برای آن‌ها می‌افتد. علی صمدی احدی، کارگردان فیلم «سالامی‏علیکم» با روش‏های مختلف، تصاویری را می‏سازد که پر از طنز و کنایه است، بر خلاف روش‏های مرسوم و معمول در سینمای آلمان، اجازه داده است هنرپیشه‏هایش کاملاً با کلمات بازی کنند و بخوانند و برقصند.

این فیلم، قبلاً برای تماشاگران آلمانی نمایش داده شده و صمدی معتقد است که ارتباط خوبی با فیلم برقرار شده بوده و می‌گوید: «‌تلاش کردم نه تنها برای ایرانی‏ها، فیلمی باشد که بتوانند خودشان را در آن ببینند، بلکه دلم می‏خواست تصویری از ایرانی‏ها به آلمانی‏ها و اروپایی‏ها بدهم که نسبت به تصاویر قبلی مقداری متفاوت‏تر باشد.»

نوید اخوان

مایکل نیاورانی، بازیگر و کمدین معروف ایرانی ـ اتریشی، نقش پدر را در این فیلم بازی می‏کند. نوید اخوان که خارج از آلمان، شاید بیشتر به عنوان خواننده معروف باشد، بازیگر نقش محسن است. نوید اخوان، بازیگر نقش محسن که قبلاً، در فیلم‏های «پرده برداشتن»Unveiled، «برای یک لحظه آزادی» و سریال‏های مختلف تلویزیونی آلمان مثل «در آخرین ثانیه» بازی کرده، برای بعضی از ایرانی‏ها به عنوان خواننده شناخته شده است.

نوید که همراه با برادرش امید تا به حال موزیک ویدئوهای مختلفی را ساخته‏اند، این بار بر خلاف سابقه‏ی کاری‏اش، در یک فیلم کمدی بازی کرده است و نه درام. اما با این‌که نوید کاراکتر محسن را خیلی دوست داشته، ابتدا بازی در این فیلم را نپذیرفته: «‌در ترکیه سر صحنه فیلم "برای یک لحظه آزادی" بودم که فیلم‏‏نامه به دستم رسید. آن موقع در شرایطی بودم که هرچه فیلم‏نامه را می‏خواندم، اصلاً خوشم نمی‏آمد. فکر می‏کردم چقدر بی‏مزه است. به خصوص این‌که من از آلمانی‏ها هیچ‏وقت، فیلم کمدی خوب ندیده‏ام و فکر می‏کردم این هم به هیچ عنوان نمی‏تواند فیلم خوبی بشود. برای همین آن را رد کردم.»

اما تهیه کننده‏ فیلم با نوید تماس گرفت و اعلام کرد که علی صمدی موقع نوشتن فیلمنامه به نوید برای نقش محسن فکر می‌کرده: «‌فکر کردم هم‌دیگر را می‏بینیم و من می‏توانم به او بگویم از چه چیزهایی در فیلم‏نامه خوشم نیامده است. وقتی فکرم را در‌باره‏ی فیلم‏نامه گفتم، او هم خیلی خوشش آمد و گفت که او هم در مورد همان نکات موردنظر من مردد است. او توضیح داد که فیلم بیشتر شبیه فیلم‏های کمدی فرانسوی خواهد شد تا یک فیلم کمدی آلمانی.»

نمایی از فیلم «سالامی علیکم»

بازیگر نقش اول فیلم آلمانی ایرانی «سالامی‏ علیکم»، از ترس‏هایش در ساخت یک فیلم کمدی در‌باره‏ی ایرانیان مهاجر و دلایلی که باعث شده بود فیلم‏نامه را ابتدای کار رد کند، می‏گوید: «‌می‏ترسیدم ایرانی‏ها را مسخره کنیم. هیچ‏وقت نمی‏خواهم ملیتم و یا هم‏وطنانم در فیلم مسخره شوند. خوشبختانه، علی هم این را نمی‏خواست. او در فیلمش نه می‏خواست آلمانی‏ها را مسخره کند و نه ایرانی‏ها را. در این فیلم بیشتر با کلیشه‏هایی که هر دو ملیت دارند، می‏خندیم، نه این که "درباره"‏ آن‏ها و یا "به" ‏آن‏ها بخندیم.»

نوید معتقد است که با این حال، ممکن است بعضی از ایرانی‏ها، از طنز یا بعضی‏ نماها و یا صحنه‏های این فیلم در مورد تضادهای خانوادگی و مسایل و درگیری‏های یک خانواده‏ی ایرانی در کشوری غریب، خوششان نیاید: «‌متأسفانه، ما ایرانی‏ها نمی‏توانیم در‌باره‏ی خودمان، با هم‏دیگر بخندیم. موقعی که کمدی می‏شود، فکر می‏کنیم دارند ما را مسخره می‏کنند. اگر ما نتوانیم خودمان با خودمان در‌باره‏ی مسایلی که داریم، بخندیم و همه چیز را همیشه خیلی دراماتیک ببینیم، اصلاً نمی‏شود زندگی کرد.»

او می‌گوید این فیلم علاوه بر نمایش تضادهای فرهنگی بین دو ملیت، نشان می‏دهد که بسیاری از نسل دومی‌ها، کسانی که در ایران به دنیا آمده‏اند و در خارج بزرگ شده‏اند، هنوز این احساس را دارند که دنبال آن‏جایی که وطن‏شان است، می‏گردند: «‌برای این‌که هیچ وقت نمی‏توانند در ایران صد درصد احساس کنند که آن‏جا وطنشان است، چون آن‏جا بزرگ نشده‏اند. هیچ وقت هم در جایی که زندگی می‏کنند، نمی‏توانند این احساس را صد در صد بگیرند. به خصوص در آلمان که وقتی شکل ظاهری‏ات آلمانی نیست، نمی‏توانی صد در صد احساس کنی، هم‏وطن هستی.»

نمایش فیلم «سالامی علیکم»، از روز ۲۳ ژوئیه (‌اول مرداد ماه) در آلمان شروع شده است. نمایش این فیلم، در روزهایی که رسانه‏های مختلف در مورد ناآرامی‏های اخیر ایران، انواع گزارش‏ها و برنامه‏های متنوع را پخش کرده یا می‏کنند، از دید نوید اخوان، بازیگر و خواننده‏ی ایرانی، مزایایی هم دارد: «‌فیلم کمدی است و الان اصلاً، موقع خندیدن نیست. اما اتفاقاً ما از این شرایط استفاده می‏کنیم و در هر مصاحبه‏ای که با رسانه‏های آلمانی داریم در‌باره‏ی اوضاع ایران هم صحبت می‏کنیم.»