قبل از این‌که بزرگان روی صندلی چرخ‌دار بنشینند

علی دهباشی، نویسنده، منتقد ادبی و محقق ادبیات، چندسالی‌ست که مراسمی را به نام «شب‌های بخارا» برگزار می‌کند. «بخارا» نام ماهنامه‌ای‌ست که برای اهالی ادب و هنر آشناست و دهباشی مدیر مسئول، و در واقع، گرداننده‌ی اصلی این مجله است.

علی دهباشی تاکنون بیش از پنجاه شب بخارا را برگزار کرده که هرکدام‌شان به یک نویسنده، شاعر، فیلسوف، سینماگر، عکاس یا موسیقی‌دان داخلی یا خارجی اختصاص داشته است. شب‌های بخارا معمولا آن‌قدر پرمخاطب است که جایی برای نشستن در سالن بتهوون یا ناصری خانه‌ی هنرمندان نیست. حدود ۲۰۰ نفر تا امروز در شب‌های بخارا سخنرانی کرده‌اند. دیدن از نزدیک هر یک از این سخنرانان و پای سخنان‌شان نشستن شاید آرزوی خیلی از جوانانی‌ست که در مراسم حضور داشته‌اند.

گفت‌وگو با علی دهباشی را از اینجا بشنوید.

عکس از سایت خانه هنرمندان

برگزاری شب‌های بخارا، یعنی بزرگداشت نویسنده‌ها و هنرمندهای ایران و جهان در ایران، بی‌سابقه بوده است. در طول برگزاری شب‌های بخارا تعداد زیادی از جوانان ایران اسم‌هایی را می‌شنیدند که شاید هیچ‌وقت به گوش‌شان نخورده بود. در مراسم این مُهره‌های تعیین کننده‌ی ادبیات و فلسفه و هنر جهان، مترجم یا محقق یا همتای ایرانی‌شان در مورد آنها حرف می‌زد.

تجربه‌ی درک، فهمیدن و لمس افراد مهم و مؤثر عرصه‌ی ادبیات و هنر ایران و جهان برای نسل ما وقتی ساده‌تر شد که در جلسه‌های مختلف شب‌های بخارا از نزدیک با تفکرات و تجربیات آنها و با ترقی واقعی آشنا شدیم. شاید قاعده‌ی اصلی شب‌های بخارا این باشد که هیچ‌وقت به هنرمندها و ادبا، با هر ملیت و مذهب و زبان، با نگاه متفاوت برخورد نمی‌کند و به همه، در هر جایگاه و موقعیتی، با اصول خودشان برخورد می‌کند.

آرمینه آراکلیان، سردبیر فصلنامه‌ی «پیمان»، در ويژه‌نامه‌ی روزنامه‌ی «کارگزاران» درباره‌ی علی دهباشی می‌‌گوید: «در طول سال‌هایی که ارمنییان ایران را مام وطن می‌دانستند، طی سه‌دهه‌ی اخیر که ادبیات و تاریخ به خانه‌ی عموم ایرانیان راه یافته است، این فقط واقعه‌ی شب‌های بخارا بود که ادبیات قوم ارمن را به زبان فارسی زیر سقف یک تالار عمومی و برای فارسی‌زبان‌ها روی صحنه آورد».

اما شب‌های بخارا چگونه شکل گرفت؟

علی دهباشی در این زمینه می گوید: " یادم می‌آید در شب‌های شعر نویسندگان و شاعران ایران در انستیتوگوته، من مسئولیت نمایشگاه کتاب‌های جلال آل‌احمد، صمد بهرنگی و دکتر شریعتی را داشتم و به‌صورت فعال، به‌عنوان یک عضو خیلی کوچک، شرکت داشتم. در سال‌های بعد، دو سه سال جلسات شب‌های چهارشنبه برگزار می‌شد که معمولا سیار بود و در خانه‌ها می‌چرخید. در سال‌های بعد اولین ويژه نامه‌ی مجله‌ی بخارا که در باره‌ی رابیندرانات تاگور منتشر شد، در دی‌ماه ۱۳۸۴ شبتاگور را برگزار کردیم و بعد این شب‌ها ادامه پیدا کرد."

دهباشی شب‌های بخارا و زمینه‌های گونه‌گون آن را چنین ذکر می‌کند: " شب لویی فردینان سلین، نویسنده‌ی فرانسوی، و بعد شب امبرتو اکو، نویسنده‌ی ایتالیایی، شب پتر هانتکه، نویسنده‌ی آلمانی‌زبان اتریشی و... سعی کردیم زمینه‌های مختلفی را پوشش بدهیم. مثلا در زمینه‌ی شعر فارسی شب ملک‌الشعرای بهار را داشتیم. در زمینه‌ی شاعران کلاسیک شب مولانا و شب سعدی را داشتیم. شب معرفی شاعران جهان،‌ شب ژاک پره‌ور، شب آنا آخماتوا، شب ژونو ژودیس و..."

در ایران تقریبا بی‌سابقه است که مراسم بزرگداشت پیران و بزرگان ادبیات و هنر در زمان حیات آنها برگزار شود. شاید علی دهباشی یکی از بنیانگذاران این رویه باشد.
او در این زمینه می گوید: " در ایران همیشه رسم بوده است که از بزرگان یا روی صندلی چرخدار تجلیل کرده‌اند یا بعد از مرگ‌شان. سال‌ها پیش بزرگداشتی برای آقای فریدون مشیری در زمان حیاتش گرفتیم که کتابی را هم به همین مناسبت منتشر کردم. تلاش کرده‌ام از نویسندگان و هنرمندان برجسته‌‌مان در زمان حیاتشان تجلیل شود و آنها ببینند و بدانند که چقدر مورد علاقه هستند و چقدر کارهایشان خوانده می‌شود و دوست‌شان دارند."

دهباشی ویژگی دیگری هم دارد؛ هر وقت کسی دنبال اسم و مشخصات یکی از اهالی ادبیات در ایران می‌گردد، به او توصیه می‌شود برود سراغ علی دهباشی. او می‌گوید:" به‌علت این‌که بیشترین سال‌های زندگی‌ام را در ارتباط با کتاب، مطبوعات و اهل قلم گذارنده‌ام، طبیعتا نسبت به دیگران ارتباط گسترده‌تری با اهل قلم دارم. البته سی و چند سال کار مطبوعاتی و انتشاراتی خودبه‌خود آشنایی مستمری را به وجود می‌آورد."

عکس از سایت منصور نصیری

علی دهباشی از نوجوانی به هنر و ادبیات علاقه‌مند بوده و همیشه برای مطالعه در باره‌ی نویسنده‌ها و شاعرهای بزرگ با مشکل نبود یا کمبود منابع روبه‌رو شده است. به همین دلیل او خود دست به کار می‌شود و بیست و هفت مجموعه کتاب را در باره‌ی اهالی ادبیات، شعر، موسیقی و نقاشی تهیه می‌کند:" این مجموعه شامل مجموعه مقالات، اظهارنظرها، سال‌شمار زندگی و فهرست آثار بزرگ‌ترین نویسندگان و هنرمندان ایران در زمینه‌های شعر، داستان، موسیقی و نقاشی‌ست. در واقع، پاسخی‌ست به کنجکاوی‌های خودم در باره‌ی زندگی ادبی و هنری این شخصیت‌ها."

اما برای برگزاری نشست‌های خانه‌ی هنرمندان چقدر هزینه می‌شود؟ شاید این سوالی باشد که برای خیلی‌ها پیش آمده است:" البته بخشی از برنامه‌های ما در خانه‌ی هنرمندان برگزار می‌شود. مثلا شب موتزارت و شب ادبیات یونان در «نشر ثالث» برگزار شد؛‌ شب سلین را در «نشر کارنامه» برگزار کردیم. البته بخش عمده‌ی برنامه‌ها در خانه‌ی هنرمندان بوده. خانه‌ی هنرمندان در واقع نهادی‌ست که در خدمت این نوع کارهای فرهنگی‌ست و از هیچ‌کس بابت سالن پولی دریافت نمی‌کند.

سخنرانان ما هم هرگز چیزی دریافت نمی‌کنند. اصولا این نوع کارها در ایران کارهایی نیست که درآمدزا باشد. برنامه‌هایی مثلا در باره‌ی فلان اتومبیل یا فلان کالاست که درآمدزا هستند. عموما آن برنامه‌ها در هتل‌ها برپا می‌شوند. ولی در مورد مسایل فرهنگی هیچ‌وقت در ایران نمی‌شود بلیت فروخت. هزینه‌های این برنامه‌ها یکی چاپ پوستر است، که ما با حداقل انجام می‌دهیم، و یکی دیگر هم هر وقت پول داشته باشیم با چای و شیرینی ناقابلی پذیرایی می‌کنیم. بعضی وقت‌ها نمی‌توانیم همین چای و شیرینی را هم بدهیم."

دهباشی در مورد نحوه‌ی انتخاب افراد برای برگزاری مراسم شب‌های بخارا می‌گوید:" گاهی به مناسبت سالروز تولد است. گاهی هم برمی‌گردد به مناسبت‌های فرهنگی، مانند انتشار کتاب. مثلا شب ابن‌عربی به مناسبت انتشار کتاب «فصوص‌الحکم» بود. بخشی هم علایق شخصی من نسبت به این اساتید است. در یکصدمین سال تولد هانا آرنت هم در تمام دنیا و در مجامع دانشگاهی و غیردانشگاهی، فکری و فلسفی، مراسمی برگزار شد. ما هم در ایران شب هانا آرنت را برگزار کردیم."

شب‌های بخارا همچنان ادامه دارد. دهباشی می‌گوید تا وقتی اجازه داشته باشد، بدون توجه به مسایل سیاسی یا حاشیه‌ای شب‌های بخارا را برگزار خواهد کرد. علی دهباشی می‌گوید:" سعی کرده‌ام این مراسم هیچ جنبه‌ی اجتماعی و سیاسی نداشته باشد. به علت این‌که خودم جنبه‌های فرهنگی را بیشتر دوست دارم. برای همین شما می‌بینید که شب‌های بخارا هیچ رنگ و روی سیاسی ندارد.

من سعی می‌کنم تمامی گرایش‌های مختلف فرهنگی و هنری را در این برنامه‌ها بگنجانم. مثلا اگر شب ژودیس، شاعر معاصر پرتقالی، یا ژاک پره‌ور را می‌گذاریم، حتما ملک‌الشعرای بهار، مولانا و سعدی را هم می‌گذاریم. شب جمالزاده اگر می‌گذاریم، حتما شب فرانتس سوبل، نویسنده‌ی معاصر اتریشی، را هم برگزار می‌کنیم.

او در انتها می‌گوید:" امیدوارم این امکان باشد که بتوانیم ادامه دهیم. کار دشواری‌ست و واقعا وقت‌گیر و برای من نفس‌بُر است؛ ولی بعد از هر مراسم که می‌بینم همه احساس رضایت می‌کنند خوشحال می‌شوم.
سعی می‌کنیم چیز تازه‌ای به آنها بیفزاییم، حرف تازه‌ای زده شود، نکته‌ی تازه‌ای گفته شود و... خیلی دلم می‌خواهد که شب ادبیات تاجیکستان و شب ادبیات پاکستان و شب ادبیات هندوستان را هم برگزار کنیم. یکی دیگر از برنامه‌هایم نیز شب‌هایی‌ست برای متون مهم کلاسیک ادب فارسی. شب کلیله و دمنه را در حال برنامه‌ریزی هستیم، شب تاریخ بیهقی و شب مرزبان‌نامه را هم همین‌طور. امیدوارم بتوانم موفق شوم و این شب‌ها را هم برگزار کنم."