یا برو پایین شهر یا برگرد افغانستان درس بخون

اردوان روزبه

از زمانی که موضوع بازگشت اتباع افغانستان به کشورشان جدیت بیشتری پیدا کرد، دولت ایران با اهرم‌های انقباضی مختلفی سعی در بازگشت پناه‌جویان افغانی به کشورشان کرده است. دولت ایران معتقد است بعد از سقوط طالبان، در عمل پناهجوی افغان معنا پیدا نمی‌کند و در نتیجه کسانی که در پی جنگ‌های افغانستان به ایران پناه آورده بودند باید به مرور به کشورشان بازگردند. این در شرایطی است که افغان‌ها بر این باورند که هنوز شرایط مناسبی برای معاش و تحصیل و سکونت در بسیاری از ولایات کشور همسایه شرقی ایران یعنی افغانستان فراهم نشده است.

یکی از این ابزارها، محدودکردن حوزه زندگی و محل سکونت مهاجرین بوده است. اگرچه به دلیل کمبود امکانات و نبود اردوگاه به میزان مهاجران و پناهجویان، ایران تمامی پناهجویان را به اردوگاه‌ها راهی نکرد اما بعد از سال دوهزار و یک میلادی با طرح سرشماری و روشن شدن تعداد دقیق‌تری از این افراد و صدور کارت‌هایی موسوم به طلایی که مجوزهای قابل تمدید سکونت در ایران به حساب می‌آمد وضعیت تجمع منطقه‌ای، تعداد و جزییات بیشتر آماری این پناه‌جویان روشن‌تر شد.

خراسان رضوی با داشتن بیشترین تعداد مهاجران، رتبه بالاترین تعداد مهاجر و پناهجوی افغان را در ایران داراست. نزدیکی به مرزهای افغانستان و اشتراک فرهنگی و زبانی بین این سرزمین و ولایات غرب افغانستان از عمده دلیل‌های رشد این میزان مهاجرت به استان خراسان بوده است.
اما علیرغم بازگشت تعداد بسیار زیاد خانواده‌های افغان به کشورشان و تعیین ضرب‌الاجل برای بازگشت خانواده‌های بدون کارت و یا آن‌هایی که کارت‌هایشان به دلایلی تمدید نشده است، هنوز تعداد زیادی از ،این مهاجران در خراسان رضوی ساکن هستند. از چند سال پیش یکی از مواردی که موضوع نگرانی این خانواده‌های مهاجر بوده، مسئله تحصیل فرزندان آن‌ها است.

در خراسان رضوی مهاجران بیشتر در شهرستان‌های تایباد، تربت‌جام، نیشابور، فریمان و بیشتر از همه در شهر مشهد ساکن هستند.

در سال‌های پیش روال بر این بود با اعلام پرداخت مبلغی بابت هزینه تحصیل در این استان برای ادامه تحصیل دانش‌آموزان افغان، امکان ادامه تحصیل در سطح مدارس دولتی نیز فراهم بوده است. اما با تغییر برخی سیاست‌ها که چندان هم به نحوه ساز و کار آن اشاره نمی‌شود، ثبت‌نام در مناطق خاصی محدود شده است و به مرور به نظر می‌رسد که مدارس دولتی نیز چندان رغبتی به ثبت‌نام بچه‌های افغان ندارند.

بنابر نقل بسیاری از خانواده‌های افغان، به طور رسمی بسیاری از مناطق مشهد دیگر حاضر به ثبت‌نام فرزندان آن‌ها در مقاطع دبستان، راهنمایی و دبیرستان نیستند.

در این میان برخی از مسوولان آموزش و پرورش اشاره می‌کنند که دستورالعمل نحوه آموزش کودکان افغانی در مدارس ایرانی بر اساس سیاست کلی کشور در مورد بازگشت افغان‌ها به کشورشان تعیین شده است. در حالی‌که مبلغ‌های تعیین شده برای ادامه تحصیل افغان‌ها را بسیاری از آنان نامتناسب با سطح درآمدی خود می‌دانند و معتقدند فرزندانشان از تحصیل بازمانده‌اند، اما مدیران این بخش اعتقادی به این موضوع ندارند. آنان می‌گویند ممنوعیتی برای تحصیل افغان‌ها در مدارس ایرانی وجود ندارد و تعیین شهریه به مانند اهرمی برای بازگشت آن‌ها به وطن‌شان عمل می‌کند.

از سویی اداره کل امور اتباع خراسان رضوی، این سیاست را با رایزنی‌ها و هماهنگی‌های صورت‌گرفته توسط وزارت کشور و مسوولان کشور افغانستان و سفارت این کشور در ایران می‌دانند. اجبار دانش‌آموزان افغانی به پرداخت شهریه و یا مخالفت با ادامه تحصیل آن‌ها در مدارس منطقه مسکونی‌شان، اگرچه بر اساس سیاست کلی بازگشت به کشورشان است اما شائبه نقض حقوق انسانی کودکان افغان مبنی بر امکان آموزش و تحصیل برای تمامی افراد بشر که از مفاد بیانیه‌ی جهانی حقوق بشر است را نیز به وجود می‌آورد.

از طرفی دیگر مدیر کل دفتر آموزش و پرورش ابتدایی وزارت آموزش و پرورش اعلام می‌کند که تا حد امکان به دانش‌آموزان افغانی در دریافت شهریه تخفیف داده شده است تا آن‌ها محروم از تحصیل نشوند. اما برخی از خانواده‌های افغان در مشهد این نکته را تایید نمی‌کنند.

باید توجه داشت رییس کمیسیون تحقیقات و آموزش مجلس نیز در سال هشتاد و سه به روزنامه ایران گفته است که: «استفاده از امکانات و فضای آموزشی توسط دانش‌آموزان افغانی بار مالی بسیار زیادی به دولت در بخش آموزش و پرورش تحمیل کرده است.» دکتر عباس‌پور ادامه داده: «بودجه آموزش و پرورش کافی نیست و باید تلاش کرد شرایط بازگشت افغان‌ها به کشورشان فراهم شود و خوشبختانه اقدامات خوبی صورت گرفته و آن‌ها می‌توانند به کشورشان برگردند.»

این اظهارات در سال هشتاد و سه نشان می‌دهد که این سیاستی دراز مدت است که در چند سال گذشته اعمال شده است. عباس‌پور در آن زمان از دولت می‌خواهد مصوبه مجلس مبنی بر بازگشت افغان‌ها به کشورشان را هر چه سریعتر اجرا کنند. وی گفته که بعد از اجرای مصوبه مجلس مبنی بر بازگشت افغان‌ها به کشورشان دیگر از دانش‌آموزان افغانی باقی‌مانده در کشور شهریه‌ای دریافت نمی‌شود، اما با دریافت مداوم شهریه از دانش‌آموزان افغان به نظر می‌رسد نه تنها عدم دریافت شهریه اجرایی نشده بلکه محدودیت‌های بیشتری نیز اعمال شده است.

سوسن راعی یکی از فعالان مدنی افغان و سردبیر یک نشریه در حوزه زنان افغان مهاجر در مشهد است. او در تایید محدودیت‌ها در این شهر به سوالات‌‌ام پاسخ می‌دهد:
به شکل عمومی، محدودیت در مورد تحصیل دانش آموزان افغان در مشهد را به چه مواردی می توان گفت؟



قوانینی که در حال حاضر در مشهد اعمال می‌شود با سایر مناطق فرق دارد. در دیگر شهرها این‌طور نیست که محدودیت مکانی داشته باشند یا مناطق خاصی را برای ثبت‌نام دانش‌آموزان در نظر بگیرند. طبق قانون جدید مناطق ثبت نام در ناحیه تبادکان و ناحیه یک تا پنج فقط برخی نواحی مختص افغان‌ها در مشهد است. فکر نمی‌کنم که در دیگر شهرها و به خصوص تهران چنین محدودیت مکانی در نظر گرفته شده باشد.

گفته شده که این محدودیت از طرف وزارت کشور آمده اما به ظاهر این محدودیت فقط برای خراسان رضوی است و این خود جای سوال است. من خود به بخش مربوط به اتباع بیگانه آموزش و پرورش مراجعه کردم و آ‌ن‌ها گفتند که این فقط به خراسان رضوی محدود می‌شود. هنوز مشخص نیست که این دستورالعمل برای چه منظوری آمده است. البته این را هم باید بگوییم که سال‌های گذشته محدودیت‌ها برای کسانی که مدارک شناسایی نداشتند بیشتر بود و حتا بودن این‌گونه افراد در ایران جرم حساب می‌شد اما قانون جدید در ام‌سال این‌گونه است که حتا اگر دانش‌آموزان مدرک شناسایی هم نداشته باشند می‌توانند به اداره اتباع خارجه مراجعه کنند و یک برگه تردد سه ماهه بگیرند و در مدارس دولتی ثبت‌نام کنند.

اما این محدودیت مکانی فقط برای افراد مهاجری است که کارت آبی دارند. یعنی کسانی که پاسپورت اقامتی دارند. مثل افراد دیپلمات و روحانی و افرادی که اقامت تجاری دارند. با مشکلی روبرو نیستند.
البته کسانی هم که به منطقه مراجعه کردند این‌طور جواب شنیدند که باید از سفارت و کنسولگری کشورتان نامه‌ای بیاورید که شما را معرفی کنند بعد ما شما را ثبت نام می‌کنیم. اما با تماس‌هایی که با کنسول‌گری‌ها انجام دادیم گفتند که این فقط یک امیدواری است که بار این مسئله از روی دوش آن‌ها برداشته شود. الان مشاهده می‌شود که دانش‌آموز کلاس اولی از منطقه کوه‌سنگی حدود هفت – هشت کیلیومتر باید برود تا به مدرسه برسد.

از طرفی برخی افراد که در مناطق سه و چهار بودند دوباره ثبت‌ام نشدند و به آنها گفتند ما ظرفیت‌مان تکمیل است و شما دیر برای ثبت‌نام اقدام کردید و در واقع آن‌ها را مجبور می‌کنند که به مدارس غیرانتفاعی بروند و این به خصوص برای دانش‌آموزان دبستانی و یا دختران خیلی مشکل است. البته با مسوولان صحبت شده و آن‌ها هم قول‌هایی دادند و گفتند که با وزارت خارجه صحبت‌هایی شده است اما تاکنون جوابی نیامده است و این‌طور که من شنیدم جواب رد دادند و دوباره بخشنامه جدید صادر کردند و تاکید کردند که بچه‌ها را در نواحی سه و چهار که می‌توان گفت شمال شهر است، ثبت‌نام نکنند.

در سال‌های گذشته محدودیت‌های زمانی برای خروج افغان‌ها از ایران اعلام شده بود آیا دوباره این محدودیت‌ها مطرح می‌شود؟

به کسانی که هیچ‌گونه کارتی ندارند وقت داده شده که به اداره مهاجرت بروند و کارت‌های سه ماهه تردد موقت بگیرند و بعد از سه ماه خارج شوند و در آن عنوان شده که چنان‌چه ما بعدها در جایی این افراد را ببینیم با آن‌ها برخورد قانونی صورت می‌گیرد ولی خیلی از افراد به دنبال دریافت کارت آبی جدید هستند.
در مورد دانش‌جویان هم در دانشگاه‌ها ثبت‌نام کردند ولی تاکنون دانشجوی افغانی سر کلاس نرفته است و به آن‌ها گفته‌اند که صبر کنید تا از تهران برای ما دستورالعمل بیاید. حتا خانواده آن‌ها به آموزش و پرورش مراجعه کردند و گفتند چرا هر سال به نحوی ما را تحت فشار قرار می‌دهید و در پاسخ شنیدند که همه‌ی این کارها برای بازگشت افغان‌ها به کشورشان هست.

یکی از مشکلات زنان ایرانی که همسر افغانی داشتند این بود که باید به افغانستان برمی‌گشتند. آیا این بازگشت به صورت قانونی اعمال می‌شود؟

در حال حاضر ایرانی‌ها نمی‌توانند با افغان‌ها ازدواج کنند و ازدواج با افغان‌هایی که مدرکی ندارند جرم محسوب می‌شود و زندان دارد.

در نهایت نباید فراموش کرد به هر حال بچه‌ها با هر ملیتی فرزندان بشر هستند و حق تحصیل و ادامه حیات در جایی دیگر، در صورتی که شرایط مناسبی در جایی که موطن آن‌ها بوده وجود نداشته باشد، حق طبیعی آن‌ها است. خوب است دولت ایران به صورتی موازی برای این افراد با برنامه‌ریزی مشخص و منسجم امکان ادامه تحصیل و ادامه زندگی آن‌ها را به صورت متعادل ایجاد می‌کند و در کنار آن فرآیند بازگشت را نیز دنبال کند.