جنگ سرد خاورمیانه

بامداد راد

چندی پیش، ملک عبدالله، پادشاه عربستان به سوریه سفر کرد و پس از مذاکره با بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه، همراه با او راهی لبنان شد و با مقامات آن کشور مذاکره کرد. اخیراً هم از احزاب عراقی خواست تا پس از پایان مراسم حج، در ریاض گرد هم بیایند و برای حل اختلافات موجود، برای تشکیل دولت جلسه تشکیل دهند؛ اختلافاتی که ریشه‌ی ان به این نکته برمی‌گردد که هیچکدام از احزاب عراق نتوانستند اکثریت کرسی‌های پارلمان این کشور را به دست آورند و تشکیل دولت این کشور، با گذشت هفت‌ماه از برگزاری انتخابات پارلمان عراق، هنوز محقق نشده است. چه دلیلی در پس تحرکات گسترده‌ی عربستان در منطقه وجود دارد و چه عاملی سبب می‌شود رهبر یکی از مهم‌ترین کشورهای منطقه، برای چنین حرکت‌هایی به طور شخصی اقدام کند؟

درباره‌ی سفر عبدالله به لبنان، عمده‌ی گمانه‌زنی‌ها محور مذاکرات و دلیل این سفر را، کوشش عبدالله برای تضمین آرامش حزب‌الله در برابر نتیجه‌ی دادگاه ترور رفیق حریری ارزیابی کردند که گفته می‌شود عوامل حزب‌الله در آن نقش داشته‌اند؛ از طریق رییس‌جمهور سوریه که روابط حسنه‌ای با حزب‌الله لبنان دارد. پس از این سفر و با فاصله‌ی کوتاهی، احمدی‌نژاد با بشار اسد تماس تلفنی برقرار کرد و مدتی بعد، شخصاً به لبنان سفر کرد و به آن شکلی که می‌دانیم کارناوال باشکوهی را برگزار کرد؛ آن‌چنان که جناح حاکم لبنان، در بیانیه‌ای درباره‌ی این سفر نوشت گویی احمدی‌نژاد به یکی از شهرهای ایران سفر کرده است.

به تاز‌گی نوری مالکی، نخست‌وزیر عراق به ایران سفر کرد و با مقام‌های عالی‌رتبه‌ی ایران مذاکره کرد. اهداف این سفر و مذاکرات آن، تلاش برای تشکیل دولت و رهانیدن عراق از شرایط نابه‌سامان کنونی ذکر شد که یکی از دلایل اصلی آن همین نبود دولت است. پس از این سفر، خبر دعوت ملک عبدالله از احزاب عراق منتشر شد و همان‌گونه که پیش‌بینی می‌شد ائتلاف العراقیه، که ازنمایندگان سنی‌مذهب وشیعیان سکولار در پارلمان عراق، تحت رهبری ایادعلاوی، نخست‌وزیرپیشین این کشور تشکیل شده است، از این مذاکرات استقبال کرد و جناح هوادار نوری مالکی، رهبر حزب الدعوه این دعوت را رد کرد و اعلام کرد ملت عراق به تنهایی می‌تواند دولت وحدت ملی را تشکیل دهد و توافق برای تشکیل چنین دولتی کمابیش حاصل شده است. احزاب کرد نیز که ۵۷ کرسی پارلمان عراق را در انتخابات به دست آورده‌اند، گرچه تاکنون پاسخی رسمی به این دعوت نداده‌اند، اما به نظر می‌رسد از پذیرفتن این دعوت، به دلیل هم‌زمانی آن با دعوت مسعود بارزانی، رئیس حکومت خودگردان کردستان عراق به تشکیل جلسه‌ای در اربیل، مشابه جلسه‌ی مورد بحث و نزدیکی حاصل از مذاکرات نوری مالکی با آنها، خودداری کنند.

ملک عبدالله پادشاه عربستان سعودی

پس از سقوط حکومت پهلوی، احساس خطر عربستان از جانب ایران که تحت حمایت کامل ایالات متحده، به نوعی ژاندارم منطقه قلمداد می‌شد، افزایش یافت. در واقع این احساس خطر که با اختلافات کهنه و تاریخی میان ایران و عربستان آمیخته بود، با سر کار آمدن یک حکومت شیعی که مواضعی تند اتخاذ می‌کرد، افزایش یافت. یکی از دلایلی که به تاز‌گی این کشور، با صرف هزینه‌های سرسام‌آور از ایالات متحده سلاح خریده است، همین است. با این حال، نگرانی این کشور با خرید سلاح مرتفع نمی‌شود و موضوع نفوذ عربستان در کشورهای منطقه آن‌قدر مهم هست که شخص ملک عبدالله برای مذاکره به سوریه و لبنان برود و از احزاب عراقی، برای تشکیل جلسه‌ی مذاکرات دعوت کند.

واقعیت این است که جمهوری اسلامی با صرف پول فراوان توانسته به نفوذ قابل توجهی هم در عراق و هم در لبنان و سوریه دست پیدا کند. عربستان از این موضوع که کشوری پهناور هم‌چون ایران که حکومتی شیعی دارد، بتواند این نفوذ قابل توجه را کسب کند بیمناک است. در مورد لبنان که آش چنان شور شده که صدای جناح حاکم هم درآمده و در مورد عراق هم، بارها مقام‌های عالی‌رتبه‌ی آمریکا در اظهارنظراتی تأکید کرده‌اند نفوذ جمهوری اسلامی در عراق، بیش از آن چیزی است که به نظر می‌آید.

در این شرایط طبیعی است که هر دو کشور برای مذاکرات، تحرکات گسترده‌ای انجام دهند؛ منتها به نظر می‌رسد ایران در این میان توفیق بیشتری کسب کرده است. دلیل آن هم یکی پولی است که توسط ایران خرج می‌شود و دیگری مذهب شیعه‌ی جمهوری اسلامی است که به دلیل هم‌سویی با حزب‌الله در لبنان و جناح نوری مالکی در عراق می‌تواند اثرگذاری این حکومت را در این دو کشور افزایش دهد. یکی از دلایلی هم که آن کارناوال پرخرج و پرشکوه در لبنان برای استقبال از احمدی‌نژاد برگزار شد همین است؛ نمایش مقتدرانه‌ی نفوذ جمهوری اسلامی در لبنان.

عربستان برای حفظ نفوذ خود در منطقه و در شرایطی که جناح شیعیان در عراق با امتیازدادن به جناح کرد و کسب توافق با این جناح در آستانه‌ی تشکیل دولت است، به شرایطی بینابینی می‌اندیشد؛ شرایطی که با اعطای امتیازاتی به جناح شیعیان، از نقش تأثیرگذار این جناح کاسته، و با افزایش حمایت‌ها از سکولارها و سنی‌ها، به نفوذ آنها افزوده شود.

موضوع نفوذ در کشورهای منطقه، در حالی که کشورهای دیگر نیز در منطقه حضور گسترده‌ای دارند، برای عربستان به این دلیل اهمیت دارد که منافع این کشور در هم‌سویی دولت‌های همسایه با خود است. اما این موضوع برای ایران که به دلیل مسئله‌ی هسته‌ای تحت فشار و تحریم است و به نظر نمی‌رسد قصدی برای کوتاه‌آمدن از مواضع میان حکمرانان وجود داشته باشد حائز اهمیت بیشتری است. این شرایط که هرچند وقت یک‌بار با تهدید نظامی هم می‌آمیزد، هم‌سوکردن کشورهای همسایه را برای اقدامات احتمالی آینده از سوی ایران، ضروری می‌کند و این کشور به هر طریقی شده، هم‌پیمانانی در منطقه برای خود فراهم می‌کند.