«مشایی برای انتخابات بعدی حرکت می‌کند»

مریم محمدی

از زمان رسمیت یافتن دو جبهه‏ی اصول‏گرایی و اصلاح‏طلبی در جامعه‏ی سیاسی ایران، شاید محمود احمدی‏نژاد، نخستین رییس‌جمهوری باشد که به‌طور مشخص جبهه‏ی اصول‏گرایان را نمایندگی می‏کند.

در گفت‏وگویی با دکتر رضا علیجانی، نویسنده و تحلیل‏گر سیاسی ملی‏- مذهبی در تهران، به جوانب مختلف این بحث پرداخته‌ام.

مضمون مخالفت‏ها با اسفندیار رحیم‏مشایی، سیاسی است یا نظری و ایدئولوژیک؟

به‏نظر می‏رسد که هر دو مضمون وجود داشته باشد. در واقع ما شاهد حکومت اقلیت در اقلیت هستیم. به این معنا که بعد از انتخابات، منتقدین و معترضین معتقدند که آقای احمدی‏نژاد اکثریت رأی را نداشته است و انتخابات باید حداقل دو مرحله‏ای می‏شد. حال اگر این دولت را دولت اقلیت و اصول‏گرایان را نیز در اقلیت بدانیم، طیف آقای احمدی‏نژاد، یعنی طیف دولت‌مردان هم در بین اقلیت در اقلیت هستند.

دکتر رضا علیجانی، نویسنده و تحلیل‏گر سیاسی ملی‏- مذهبی در تهران

الان در مجلس و در روحانیت به‏ویژه و در اصول‏گرایان سنتی شاهد نقدهای خیلی تند و جدی به دولت آقای احمدی‏نژاد هستیم. بر این اساس می‏توان گفت که بخشی از برخورد با آقای مشایی، سوژه‏ای در همین رقابت‏ها و جنگ‏های سیاسی است که برای منتقدین آقای احمدی‏نژاد سوژه‏ی قابل استفاده‏ای نیز هست. نمی‏توان اما همه‏ی برخوردها با آقای مشایی را به جنگ سیاست و قدرت تقلیل داد.

اگر بخواهیم به وجه سیاسی این برخوردها دقت کنیم و آقای مشایی را به نوعی نماینده‏ی آقای احمدی‏نژاد بدانیم، اهداف و ایده‏های سیاسی‏ای که او می‏خواهد نمایندگی کند و بخش دیگر اصول‏گرایان مخالف آن هستند، چیست؟

البته در این‌باره که افکار و عقاید آقای مشایی چقدر با آقای احمدی‏نژاد مشابه است و با آن هم‏سانی دارد، من به‌طور دقیق نمی‏توانم نظر بدهم. چون آقای احمدی‏نژاد صاحب فکر خاصی نیست. ایشان منظومه‏ی فکری خاصی را مطرح نکرده است.

اگر بخواهیم به موضع‏گیری‏های آقای مشایی در ارتباط با اسراییل، به‏ویژه موضع‏گیری‏های او و آقای احمدی‏نژاد در تلاش برای نزدیکی با امریکا اشاره کنیم، آیا اینها مسائلی نیستند که از نظر سیاسی، بخشی از اصول‏گرایان را با آقای مشایی و احمدی‏نژاد به تعارض می‏رسانند؟

من می‏خواهم آقای مشایی را به‌طور مستقل درک کنم. ولی با توجه به این‏که شما ایشان را به آقای احمدی‏نژاد متصل می‏کنید، مقداری توضیح می‏دهم و بعد به تحلیل مواضع خود آقای مشایی می‏پردازم.

بحث‏های آقای احمدی‏نژاد در همین‏جا هم دوصدایی و دوگانه است. یعنی از یک‌سو مواضع بسیار تند ضد امریکایی دارد و از طرف دیگر با این کشور نامه‏نگاری می‏کند. از یک سو زبان تحقیر دارد و از سوی دیگر زبان منت‏کشی و التماس.

فیروزآبادی

اما اگر بخواهم خود پدیده‏ی آقای مشایی را بررسی کنم، مقداری به این مسئله بدبینانه نگاه می‏کنم. یعنی تصور می‏کنم بعد از انتخابات اخیر، طیفی که آقای احمدی‏‏نژاد به نمایندگی از او دارد حکومت می‏کند و دولت را در دست دارد، خواهان آن است یا حداقل این رؤیا و آرزو را دارد که هم‏چنان دولت را در دور بعدی هم در دست داشته باشد. نامزد این طیف برای دور بعدی، آقای مشایی است و کل پروژه‏ای که آقای مشایی دارد پیش می‏برد، در این چهارچوب قابل تحلیل است.

با این توضیح که گفتمان سیاسی آقای احمدی‏نژاد که گفتمانی عوام‏گرایانه و یا به تعبیری عوام‏فریبانه بود، روی حفظ طبقات اقشار فقیر کار کرد. آن‏چه در پروژه‏ی جدید دارد دنبال می‏شود این است که در انتخابات آینده‏ بر موج مخالفت‏هایی که بخش قابل توجهی از مردم ایران با روحانیت و حکومت روحانیون دارند، سوار بشوند.

بر این مبنا، آقای مشایی به شکل کاملاً هدایت شده و حساب‏شده‏ای دارد سعی می‏کند هرچند وقت‏ یک‏بار روحانیت را تحریک کند و به عنوان چهره‏ای که روحانیت با او مخالف است، در اذهان عمومی شناخته شود. الان ما شاهد هستیم که آقای مشایی هر دو ماه یک‌بار، یک حرف تحریک‌کننده می‏زند. هرچند که حرف‏های او در فضایی آرام، هیچ حرف ویژه‏ای نیست.

مثلاً در همین بحث مکتب ایران که اساساً بدفهمی شد و مقداری عوام‏فریبانه جلو رفت، همان بلایی که سر دیگران می‏آورند، سر خودشان هم آمد. حرف مشایی این بود که از اسلام فهم‏های مختلفی وجود دارد و ما فهم ایرانی آن را بیش‌تر قبول داریم. این حرفی است که آقای مطهری هم در کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» گفته و آورده است که اسلام در بحث خود در تاریخ، بیش‌تر توسط ایرانی‏ها و متفکرین ایرانی رشد کرده است. مشایی همین نظر را به صورت جنجالی و تحریک‏آمیزی بیان کرد.

اسفندیار رحیم مشایی

پیش از آن که درباره‏ی مفهوم نظرات و ایده‏های آقای مشایی صحبت کنیم، تفاوتی را که شما بین مشایی و احمدی‏نژاد قائل هستید، در کجا باید دید؟

نه، نمی‏خواهم تفکیک قائل شوم. آقای احمدی‏نژاد سعی می‏کرد بحث فقیر و غنی و بحث عدالت اجتماعی را به میان بیاورد. آقای مشایی اما این بحث را پیش نمی‏برد و سعی می‏کند روی سوژه‏ی دیگری موج‏سواری کند. آن هم سوژه‏ی بحث روحانیت و اسلام سنتی است. من پروژه‏ی آقای مشایی را روبه آینده می‏بینم. حتی در آن دوران، شاید آقای احمدی‏نژاد هم پشت آقای مشایی قرار بگیرد.

البته همان‏طور که آقای دبیرکل مؤتلفه مدتی پیش در مصاحبه با «شرق» گفت که شرق آن را با تیتر «وصف‏العیش، نصف‏العیش» چاپ کرد، آنها در ذهن خودشان خیال پلویی را ساخته‏اند (به تعبیر مطهری) که ریاست جمهوری بعدی هم در دست خودشان باشد.

در این خیال پلو، آقای مشایی قهرمان است و قرار است بر موج دیگری سوار شود و دیگر نامزدها را جا بگذارد. آن موج هم موج حساسیت و خستگی و دل‏زدگی بخش مهمی از جامعه‏ی ایران از حکومت روحانیت است.

تعریف آقای مشایی از مفهوم «مکتب ایران» یا خیلی از اشاره‏های دیگر او، مثلاً درباره‌ی اسراییل و یا برخی مسائل اجتماعی، به نظر می‏آید که خیلی دور از دریافت‏های اصلاح‏‏طلبانه نباشد. چگونه است که اصلاح‏طلبان در این موارد، اگر در حمله به آقای مشایی در کنار اصول‏گراها هم نباشند، اما این جهت را تقویت می‏کنند؟

من فکر می‏کنم که این برخورد اصلاح‏طلب‏ها برخوردی کاملاً سیاسی و به‏نظر من هم نادرست است. این نوعی موج‏سواری علیه دولت در جایی است که شاید آن گفتار و یا موضوع، اساساً موضوع قابل نقدی نباشد. یا در دعوای بین سنتی‏ها و مشایی، اصلاح‏طلب‏ها به مشایی نزدیک‏ترند، ولی تصور می‏کنم آنها درگیر یک برخورد پراگماتیستی و یا ناشیانه‏ی سیاسی با مشایی باشند.

من شخصاً این برخورد را نمی‏پسندم و برخورد تاکتیکی با مسائلی که جنبه‏های اساسی دارد را نادرست می‏دانم. یعنی فرض کنید، ما معتقدیم که باید در تعامل با جهان زندگی کنیم و نه در تقابل. حال اگر کسی با هر نیتی، ولو نیت فرصت‏طلبانه، ولو نیت قدرت‏‏‏طلبانه در درون دولت احمدی‏نژاد و یا در میان اصول‏گرایان، همین حرف را ولی با زبان خودش بزند، ما نباید این را دست‏آویز قرار بدهیم.

در این صورت ما هم به موج برخوردهای پوپولیستی دامن خواهیم زد. شبیه آن‏چه آقای مهاجرانی روزی گفت که ما باید با امریکا مذاکره کنیم و آن روز موج شدیدی به‏راه افتاد. امروز که همین حرف‏ها را فردی در داخل اصول‏گراها می‏زند، نباید با پراگماتیسم روزمره با او برخورد شود.

در ارتباط با اسلام سنتی و بحث‏های دیگر در این زمینه، آقای عسگراولادی در نقد آقای مشایی اشاره کرده بود که اگر توجه به ایرانیت و مکتب ایران، می‏توانست تأثیر مثبتی در جامعه داشته باشد، جبهه‏‌ملی‏ها و ملیون در گذشته موفق می‏شدند. آیا به واقع در جامعه‏ی ایران هنوز هم کسی که از اسلام سنتی‏تر دفاع می‏کند، محبوبیت دارد و آرای بیش‌تری جلب می‏کند؟ آیا این نظر آقای عسگراولادی درست و واقعی است؟

تصور من این است که آقای عسگراولادی اصلاً متوجه صحبت آقای مشایی نشدند. چون آقای مشایی اساساً نمی‏خواهد ایران را در مقابل اسلام بگذارد. وقتی ایشان از مکتب ایرانی نام می‏برد، منظورش فهم ایرانی از اسلام است.

در عین حال، اساساً نباید از زاویه‏ی فکری وارد موضوع شد. یعنی اگر ما از زاویه‏ی فکری وارد موضوع بشویم، دقیقاً در همان بازی‏ای می‏افتیم که خود طرف طراحی کرده است. چون آنها اساساً اعتقادی به این مسائل ندارند و کاملاً پراگماتیستی برخورد می‏کنند.

من شخصیت آقای مشایی را نمی‏شناسم، ولی کسانی که در وزارت اطلاعات با آقای مشایی بوده‏اند، این تحلیل را می‏دهند که ایشان با مسائل فکری هم خیلی سیاسی و روزمره برخورد می‏کند.

بنابراین من معتقدم که اساساً نباید از منظر فکری با او برخورد کرد. هرچند مواضع نظری مشایی، به مواضع روشنفکری و اصلاح‏طلب‏ها در ایران نزدیک‏تر است و به همین دلیل هم هست که از منظر رأی‏آوری، مواضع ایشان رأی‏آورتر است تا مواضع آقای عسگراولادی.

ولی با این وجود، معتقدید که آنها در انتخابات آتی به این مقصود نخواهند رسید و نمی‏توانند بر این موج سوار شوند. ممکن است درباره‌ی چرایی آن توضیح بیش‌تری بدهید؟

چون همه‏ی آن‏هایی که چه در سال ۸۴ و چه در سال ۸۸ به آقای احمدی‏نژاد رأی داده‏اند - الان نمی‏خواهم درباره‌ی میزان این رأی بحث کنم- اصول‏گرا نبوده‏اند. بخشی روی حس طبقاتی و در مخالفت با آقای هاشمی و دزدی و فسادی که تصور می‏کنند در آن دوره بوده است، به آقای احمدی‏نژاد رأی داده‏اند.

این بخش از مردم یک تصور «لویاتانی» از قدرت دارند و قدرت را یک هیولای نامریی می‏دانند که پشت آن همیشه هزاردست وجود دارد. آقای احمدی‏نژاد سعی کرد القا کند که این هیولای هزاردست آقای هاشمی رفسنجانی است. عده‏ای به این دلیل به آقای احمدی‏نژاد رأی دادند و آنها اساساً اصول‏گرا نیستند.

اما در ارتباط با سئوال شما، این رویکرد نمی‏خواهد سنتی‏ها را مخاطب خود قرار بدهد، بلکه می‏خواهد انبوهی از جامعه را که دارای حق رأی است ولی آگاهی سیاسی کم‏تری دارد، تحت تأثیر قرار بدهد.

همان‏طور که آقای حبیبی، دبیر مؤتلفه گفت، من هم فکر ‏می‏کنم این دیگر رؤیاپردازی باشد و این‏بار خود روحانیت و مقامات حامی دولت احمدی‏نژاد هم اجازه نمی‏دهند مشایی وارد چرخه‏ی انتخاباتی بشود که بخواهد از این خیال پلو استفاده و موج‏سواری کند.

نهایتاً می‏توان همان جمله‏ی آقای حبیبی را گفت که: وصف‏العیش، نصف‏العیش ...