«اعتراف‌ تاج‌زاده، اعتراف یک فرد نیست»

مریم محمدی

پس از گذشت یک‌سال از دهمین دوره‌ی انتخابات ریاست جمهوری، رویدادهای حاصل از آن، به‌ویژه حرکت موسوم به جنبش سبز، هنوز مهم‌ترین و بیش‌ترین اخبار را در صحنه‌ی سیاست داخلی ایران به خود اختصاص داده است.

آقای شریعتمداری معتقد است که این نامه حاوی ارزش به‌خصوصی است و ادامه می‌دهد:

وقتی بازیگران سیاسی به دموکراسی هم فقط به عنوان یک بازی اجتماعی نگاه کنند و ارزش‌های آن درونی و عمیق نشده باشد، خواه‌ناخواه مسئله‌ی مهم برای آ‌نها تعادل نیرو و عرصه‌ی واقعاً موجود سیاسی است. ولی درون بعضی از این بازیگران سیاسی به‌تدریج تفکر دموکراتیک تعمیق پیدا می‌کند و به سئوالات اساسی برمی‌گردند که آیا آن‌چه ما می‌کنیم و یا کرده‌ایم، با ارزش‌هایی که تبلیغ می‌کنیم و با راه‌هایی که برای آن می‌کوشیم، هماهنگی داشته است؟ چرا ما دچار تحول شده‌ایم؟ آیا فقط بد روزگار بوده که ما را از گردونه‌ی قدرت خارج کرده و به‌ناچار جایگزینی جز رویکرد دموکراتیک نداشتیم؟ به‌نظر من تاج‌زاده از آن سلسله آدم‌هایی است که صمیمی است و بازی دموکراسی او را به تفکر درباره‌ی ارزش‌های دموکراتیک و حقوق بشری سوق داده است.

حسن شریعتمداری، تحلیلگر سیاسی و فرزند آیت‌اله شریعتمداری

این سوق داده شدن به ارزش‌های حقوق بشری و این تفکری که شما می‌گویید، امروز در جایگاه ویژه‌ای قرار دارد. در عین این که هنوز رهبری آیت‌اله خمینی و اهداف و آرمان‌های اولیه‌ی انقلاب مورد تأیید ایشان است، معتقدند که باید در مقابل رویدادهایی مثل رفتاری که با آیت‌اله شریعتمداری، پدر شما! شد، موضع می‌گرفتند.

به‌نظر شما این دو قابل جمع هستند و آیا این باز امروز یک تناقض در اندیشه ایشان نیست؟ چون اگر به موردی مثل مورد پدر شما اشاره کنیم، در واقع نوعی تقابل میان ایشان و آیت‌الهی خمینی وجود داشته!

به نظر من این قضیه دو بعد دارد که باید به هر دوی آن نگریست. یک بعد این است که اصولاً نیروهای انقلابی در برابر پدر من، به این دلیل پشتیبان آقای خمینی بودند، که علاوه براین که در وجود ایشان مستحیل شده بودند، یک نوع نگرش بیمارگونه‌ای به ارزش‌های لیبرالی و دموکراسی داشتند. لیبرال آن روزها فحش بود و پدر من و مهندس بازرگان در حقیقت نماینده‌ی تفکر لیبرالی آن دوره‌ی جامعه بودند.

بنابراین صرف نظر از اعتقاد آقای تاج‌زاده و دوستان‌شان به آقای خمینی، به روش انقلابی و ارزش‌های انقلابی که خشونت هم جزءلاینفک آن بود، اعتقادی ناگزیر داشتند. آقای تاج‌زاده به این مرحله رسیده است که از این رویکرد انتقاد کند. منتهی به چالش طلبیدن اسطوره‌ای مانند خمینی که نسلی او را پرستید، برای آقای تاج‌زاده به این زودی ممکن نیست.

آیا این به نظر شما گشاینده‌ی یک نوع راه نقد نسبت به آقای خمینی در میان هواداران و پیروان ایشان نیست؟

البته ایشان در جای دیگری می‌گوید که ما متوجه فرق میان اسلام دوره‌ی عصمت و اسلام دوره‌ی غیبت، نشدیم. ما آدم‌های میان‌مایه‌ای بودیم که سعی کردیم در دوران غیبت همان الزامات دوران عصمت را برگزینیم. این یک برخورد مستقیم به تفکر آقای خمینی است.

برای این که آقای خمینی بود که می‌گفت: در دوره‌ی غیبت، فقیه همان وظایفی را دارد که امام در دوران عصمت داشت. بنابراین از لحاظ ایدئولوژیک، کاملاً آقای خمینی را به چالش طلبیده است، اما هنوز آن تصویری که از اسطوره‌ی خمینی در ذهن دارد، دچار شکست نشده است. البته من حق می‌دهم.

این پروسه‌ی بسیار سختی است در پیوند با اسطوره‌ای که در جوانی، در ذهن آدم جایگزین شده و صدالبته نیاز به فرصت والبته صمیمیت دارد. من نمی‌دانم که درجه‌ی صمیمیت آقای تاج‌زاده در برخورد به این قضیه چیست، اما معتقد شده‌ام که ایشان فراتر از بازی‌های سیاسی و صمیمانه به این نتایج رسیده است.

فکر می‌کنید جبهه‌ی مشارکت و سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی ممکن است چه برخوردی در این زمینه با آقای تاج‌زاده داشته باشند؟ اگر این حرکت از جانب سازمان‌های متبوع ایشان نفی شود، آیا هزینه‌ی سیاسی‌ای که پرداخت می‌شود، برای جنبش مناسب است؟

دموکراسی فقط یک بازی اجتماعی نیست! دموکراسی مرتبط با ارزش‌های دموکراتیک و حقوق بشری است. آن کسی که بازی دموکراسی را فقط یک بازی شطرنج اجتماعی می‌داند و قبیله‌گرایی و گروه‌گرایی در آن مهم‌تر از بازگشت به ارزش‌های دموکراتیک است، از دموکراسی هیچ چیز نفهمیده است. بودن با چنین گروهی منجر به تسلط دموکراسی و تثبیت آن در عرصه‌ی جامعه نخواهد بود. من از حالا هیچ قضاوتی نمی‌کنم نسبت به مشارکت و بقیه‌ی دوستان ایشان، برای این که حدس می‌زنم پروسه‌ا‌ی مشابه در آن‌ها هم اینجا و آنجا شروع شده است.

اندیشه‌های نو

و آقای مهدی فتا‌پور در اهمیت نامه‌ی تاج‌زاده می‌گوید:

صحبت‌هایی که آقای تاج‌زاده در این نوشته‌شان مطرح کرده‌اند، از چند نظر حائز اهمیت خیلی بالایی است. اولاً روی این موضوع باید تکیه کرد که ایشان زندانی هستند و در فاصله‌ی مرخصی‌ای که گرفتند، توانستند از این فرصت استفاده کنند، این مسائل را مطرح کنند و بعدهم به زندان برگردند. یعنی همه‌ی مطالبی را که مطرح کرده‌اند، به عنوان یک عامل فشار در برابر ایشان به کار گرفته خواهد شد. پس با توجه به این موضوع و مطالبی که ایشان مطرح کرده‌اند، شجاعتی که در این زمینه از خود نشان داده‌اند، قابل تحسین و قابل تقدیر است.

مهدی فتا‌پور از اعضای رهبری سازمان فداییان خلق اکثریت

دومین موضوع این است که ایشان در نوشته‌‌‌شان احساسی را به درستی به خواننده می‌دهند: فردی که این حرف‌ها را دارد می‌زند، عواقب و اثرات آن فجایعی را که در آن دوره رخ داده، لمس کرده است؛ کسی که در دوران جوانی با انگیزه‌ی دیگری در یک انقلاب شرکت کرده و امروز، وقتی برمی‌گردد و به دوران گذشته‌اش نگاه می‌کند، می‌بیند آن‌چه کرده با آن‌چه ادعا می‌شد و دل‌شان می‌خواست، از زمین تا آسمان فرق کرده است. من در نوشته‌ی ایشان، چنین ناراحتی و چنین فشار سنگینی را دیدم. از این نظر نوشته‌ی ایشان، نوشته‌ای مثبت و اثرگذار است.

اثرگذاری در چه حوزه و به چه معنا؟

البته نقد نسبت به آن دوران و به کسانی که در آن دوران مسئولیت داشتند، اولین بار نیست. ما از دوران دوم خرداد تا به امروز مرتب شاهد این بوده‌ایم که کسانی که خودشان زمانی در این پروسه شرکت داشتند، در اثر مسئولیت‌ها و مسائل جدیدی که پیش آمده است، برگشته‌اند و نگاه کرده‌اند و به این نتیجه رسیده‌اند که چه اشتباهات بزرگی داشته‌اند.

این کار اولین بار توسط کسانی که سفارت آمریکا را تسخیر کرده‌ بودند و آن زمان در دفتر تحکیم وحدت بودند، ازجمله آقای عبدی و دیگران مطرح شد. صحبت‌های آقای تاج‌زاده از یک نظر بسیار جالب است که تنها به یک موضوع کلی تکیه نمی‌کند. مسائل معینی را طرح می‌کند و مهم‌ترین موضوعاتی را که در آن دوره طرح شد، مورد نقد قرار می‌دهد. یعنی مسئله‌ی هتک حرمتی که در رابطه با آیت‌الله شریعتمداری مطرح شد را به صراحت مطرح می‌کنند؛ یا برخوردی که با لیبرال‌هایی چون آقای بازرگان، آقای سحابی یا دیگر کسانی که در آن دوره بودند صورت گرفت؛ همین‌طور برخورد با سازمان‌هایی مثل سازمان ما.

به‌نوعی که کسانی که می‌خواستند فعالیت سیاسی کنند، تحت شدیدترین فشارها قرار می‌گرفتند. ایشان همچنین مسئله‌ی تحمیل نوعی از زندگی به مردم، جوانان و زنان کشور را که می‌خواستند جور دیگری زندگی کنند مطرح می‌کند. از این جهت به نظر من برخورد ایشان بسیار مثبت و تأثیرگذار است.

شما بین مبانی اعتقادی و اهداف سیاسی آقای تاج‌زاده که هم‌چنان مواضع اول انقلاب به‌شمار می‌آیند، با آن‌چه امروز فکر می‌کنند، تناقضی نمی‌بینید؟ در عین اعتقاد به آرمان‌های انقلاب اسلامی، چگونه می‌شد در برابر مسائلی مثل در تنگنا قرار دادن آقای شریعتمداری یا مسئله‌ی اعدام‌های دهه‌ی ۶۰ موضع‌گیری کرد؟

در رابطه با بحثی که ایشان مطرح می‌کنند، باید در نظر گرفت که برخورد به گذشته یک پروسه است. طبیعتاً من هم فکر می‌کنم که بسیاری مسائل است که در مجموعه‌ی تفکر و در مجموعه‌ی عملکرد آن کسانی که آن زمان مسئولیت داشتند و امروز به جنبش اصلاحات پیوسته‌اند، باید بیش‌تر مورد بررسی قرار گیرد.

مسائل و فجایعی که در زندان‌ها گذشت، مسئله‌ی اعدام‌های سال ۶۷، مسئله‌ی نقشی که ایران در ادامه‌ی جنگ داشت و کشته‌شدن این‌‌همه مردم! این مورد نظر من نیست که مسائلی که آقای تاج‌زاده مطرح کرده‌اند، یک نقد کامل از گذشته است، بلکه یک گام بسیار بلند است. باید فراموش نکنیم که این گام امروز در ابعاد مختلف دارد برداشته می‌شود.

شما می‌بینید که تعداد زیادی از افرادی که در آن دوران مسئولیت داشتند یا در بنیانگذاری جمهوری اسلامی شرکت داشتند، امروز دارند فکر می‌کنند. این فکرها امروز دارد مطرح می‌شود و دارد نیرو می‌گیرد. نیروگرفتن این فکرها می‌تواند شرایط یک وحدت ملی را به‌وجود بیاورد؛ شرایطی به‌وجود بیاورد که همه‌ی نیروها دست به دست هم دهند و بتوانند بر مشقاتی که به کشور ما آمده است غلبه کنند. باید از آن استقبال کرد و در عین حال بحث را ادامه داد. من فکر می‌کنم چنین تناقضی که در این صحبت‌ها وجود دارد، در مباحث بعدی و در برخورد و نقد و در صحبت و دیالوگ متقابل قابل تعمیق‌اند.

پیش‌بینی یا انتظار شما از برخوردی که مجموعه‌ی مشارکت و سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی نسبت به این رویکرد نشان خواهد داد چه هست؟

سازمان مشارکت و مجاهدین انقلاب اسلامی، امروز زیر ضرب هستند و پایداری بر مواضع‌شان به نظر من در مورد این دو سازمان از همه‌چیز مهم‌تر است؛ این که بایستند روی مواضعی که گرفته‌اند، هم در رابطه با اصلاحات و هم در رابطه با جنبش سبز.

در حمایت از آقای تاج‌زاده منظورم است!

برداشت من این است: تمام مسائلی که چه در صحبت‌های آقای تاج‌زاده مطرح شده، چه در مورد کسان دیگری که خیلی وسیع‌تر از آقای تاج‌زاده مطرح کرده‌اند، کسانی که حتی به قتل عام سال ۶۷ پرداختند یا نسبت به عملکرد خود آقای خمینی انتقاداتی را مطرح کرده‌اند، ‌اینها نشانه‌های نوعی تفکر جدید در مجموعه‌ی آن نیروی اجتماعی است که همه‌ی احزاب مشارکت و مجاهدین انقلاب اسلامی را دربرگرفته است.

این صحبت‌ها، صحبت‌های یک فرد نیست. بنابراین من فکر می‌کنم باید این صحبت‌ها را در فضای درک متقابل همدیگر ادامه داد. من فکر می‌کنم در درون سازمان مشارکت و مجاهدین انقلاب اسلامی هم این مباحث به طور جدی‌تری در آینده مطرح خواهد شد و تناقضاتی که در این صحبت‌ها مطرح می‌شود، برطرف خواهد شد.