«اختلاف‏نظرهای ایران و عربستان نباید رها شوند»

مریم محمدی

ایران در صحنه‏ی سیاست خارجی با مشکلات فراوانی روبرو است. اما عرصه‏ها و موضوعات این مشکلات متفاوت هستند؛ مشکلاتی با جهان غرب که عمدتاً حول بحران هسته‏ای ایران تشکیل شده‏اند و مشکلاتی با همسایگان. در حوزه‏ی مشکلات ایران با کشورهای همسایه نیز نوع تنش‏ها متفاوت هستند.

چه سیاست‏هایی می‏توانند به تخفیف این بحران‏ها کمک کنند؟ آیا اساساً امیدی به حل این مناقشات وجود دارد؟ این‏ها سؤالاتی هستند که با آقای ماشاء‌الله شمس‏الواعظین، تحلیل‏گر سیاسی و مطلع در امور کشورهای عربی حوزه‏ی خلیج فارس، در تهران در میان گذاشته‏ام.

آقای شمس‏الواعظین، به نظر می‏رسد اختلاف ایران با کشورهای عربی حوزه‏ی خلیج فارس، مربوط به امروز نباشد. زمینه‏ی این اختلافات به چه مسائلی برمی‏گردند؟

ایران با عربستان سعودی و امارات متحده‏ی عربی، چه قبل و چه بعد از انقلاب، چالشی طولانی مدت دارند. بعد از انقلاب هم حوزه‏ی رقابت‏‏های منطقه‏ای، به ویژه با عربستان سعودی و رقابت‏ها یا اختلافات مرزی با امارارت بر سر جزایر سه‏گانه‏ی ایرانی تنب کوچک، بزرگ و ابوموسی هم به آن اضافه شده است.

این مسائل کمک کرده است به این که هم عربستان سعودی و هم امارات متحده‏ی عربی، به دلیل حجم کوچک‏شان و نگرانی از سیاست‏های ایران و برای این که بتوانند ضریب ایمنی خود را در ارتباط با ایران افزایش بدهند، خود را در چهارچوب سیاست‏های آمریکا قرار بدهند. بنابراین آن‏چه این اواخر شاهد آن هستیم، محصول همین استراتژی کشورهای عرب خلیج فارس است.

در ارتباط با عربستان سعودی، موضوع حتی کمی پیچیده‏تر می‏شود. رقابت منطقه‏ای، حوزه‏ی نفوذ عربستان سعودی مثلا در لبنان و عراق، روند کشمکش اعراب و اسراییل و روند مصالحه‏ی فلسطینی‏ها با اسراییل، همه کمک می‏کنند به این که ایران و عربستان سعودی در یک حوزه‏ی رقابت پنهانی و رقابت آشکار با یک‏دیگر درگیر شوند.

ماشاء‌الله شمس‏الواعظین، روزنامه‌نگار و تحلیل‏گر سیاسی

طی ۳۰ سال اخیر، هیچ‏وقت شرایطی فراهم نشده که تنش‏ها کاهش پیدا کرده باشد یا مقداری به سمت ثبات روابط بین ایران و کشورهای حوزه‏ی خلیج فارس پیش رفته باشیم؟

در دوره‏ی آقای هاشمی رفسنجانی آرامش نسبی‏ای بین ایران و عربستان سعودی، در سیاست خارجی، برقرار بود. تا هم‏اکنون هم تقریباً هر دو کشور از آن دوره، به عنوان دوره‏ی باثبات در سیاست و روابط بین دو کشور رقیب نام می‏برند و به عنوان یک الگوی موفق از آن سخن می‏گویند.

این که تا چه حد می‏توانیم این دوره را احیا کنیم، یا عربستان سعودی موفق شود از سیاست‏های ایالات متحده‏ی آمریکا فاصله بگیرد و به سیاست‏های منطقه‏ای ایران بپیوندد، ظاهرا با ابهامات زیادی مواجه است و موانع زیادی در پیدایش و یا احیای چنین وضعی وجود دارد.

با توجه به موقعیت موجود و سیاست‏هایی که از هر دو طرف جاری است، به نظر شما هیچ راهی برای این که دست‏کم از میزان تنش کاسته شود و مناسبات قابل اعتمادتری میان ایران و کشورهای حوزه‏ی خلیج فارس به‏وجود بیاید، وجود دارد؟

سؤال مهمی مطرح می‏کنید. به طور روشن، الان با توجه به سیاست‏های جدید دولت احمدی‏نژاد، من خیلی بعید می‏دانم که دولت کنونی موفق شود، مثلا دوره‏ی آقای هاشمی رفسنجانی و سیاست‏های تقریبا باز ایران و عربستان سعودی و فضای توسعه‏ی روابط دو کشور و حتی همکاری‏هایی که به مرز همکاری‏های امنیتی رسید (این نکته قابل توجه است که بین دو کشور رقیب، همکاری امنیتی راه بیفتد) را احیا کند.

دلایلی که موجب می‏شود این دو سیاست در این حد از هم متفاوت ارزیابی شوند، چیست؟

شاید در یک گفت‏وگوی کوتاه نتوانیم به بررسی همه‏ی دلایل آن بپردازیم؛ ولی اشاره‏وار می‏توان گفت که ایران الان وضعیت دیگری پیدا کرده است.

ایران امروز مایل است مؤلفه‏های یک سیاست خارجی تهاجمی را به عنوان استراتژی خود در ارتباط با غرب و سیاست‏های منطقه‏ای ایالات متحده در خاورمیانه دنبال کند و این نمی‏تواند به ایجاد یک فضای مودت‏آمیزی میان فرضاً ایران و عربستان سعودی یا ایران و امارات متحده‏ی عربی کمک کند.

از سوی دیگر، ایران معتقد است که عربستان سعودی و امارات متحده‏ی عربی دربست در اختیار استراتژی آمریکا هستند و بازوی منطقه‏ای این کشور را تشکیل می‏دهند.

آقای شمس‏الواعظین ، به نظر شما این‏طور هست یا نه؟

سؤال خوبی است؛ اما اگر این مسأله صحت هم داشته باشد، مولود این مرحله‏ی اخیر که نیست. روابط عربستان سعودی و ایالات متحده، دهه‏ها است که به همین شکل ادامه داشته است. در دوره‏ی سازندگی آقای رفسنجانی هم می‏تواند به همین شکل بوده باشد، اما این ایران است که باید بداند چگونه سیاست خود را برای دور یا نزدیک کردن عربستان سعودی به سیاست‏های آمریکا تنظیم کند.

یعنی ایران یک طرف ماجرا و بازیگر مهمی است. نمی‏توانیم بدون توجه به ایران، صرفاً به مواضع عربستان سعودی و سیاست‏های‏اش و نزدیکی یا دوری او به ایالات متحده‏ی آمریکا اشاره کنیم.

یعنی شما معتقدید، صرف نظر از میزان نزدیکی عربستان سعودی با آمریکا، سیاست‏هایی برای تعدیل شرایط وجود دارند؟

بله؛ به نظر می‏رسد که هم ایران به عربستان سعودی نیازمند است و هم عربستان سعودی به ایران؛ فراموش نکنیم که در دوره‏ی سازندگی آقای هاشمی رفسنجانی جمله‏ی معروفی به راه افتاد که «ایران و عربستان سعودی دو بال یک پرنده هستند که این پرنده بدون دو بال نمی‏تواند به پرواز دربیاید».

جمله‏ای که گویا آقای هاشمی رفسنجانی در یکی از سفرهای‏شان به عربستان گفته بودند.

بله همین‏طور است. بنابراین ما باید ببینیم که آیا ایران مایل است همکاری‏های منطقه‏ای خود با عربستان سعودی را افزایش بدهد یا نه؛ از موضع رقابت و حفظ این موضع حرکت می‏کند تا این که رقابت بین دو کشور احتمالاً به چالش کشیده شود.

من نگران آن هستم که چشم‏انداز نگران کننده‏تری پیش روی سیاست‏های منطقه‏ای ایران آشکار شود. یعنی زمانی که آمریکا یا مجموعه‏ی کشورهای غربی و گروه ۵+۱ تصمیم بگیرند تحریم‏ها را گسترش بدهند و یا فرضا اگر سناریوی حمله‏ی نظامی به میان بیاید، آن‏‏وقت با استفاده از پایگاه‏های منطقه‏ای خود، از ایران به اصطلاح خشاب‏کشی خواهند کرد.

لذا به نظر می‏رسد که ایران حداقل باید سیاست‏های منطقه‏ای‏ خود را آرام کند تا این که فرصت بیشتری برای رویارویی با ایالات متحده‏ی آمریکا در عرصه‏های دیپلماتیک و عرصه‏ی چالش‏ها برای‏اش فراهم باشد. که چنین چیزی ظاهرا در افق دیده نمی‏شود.

یعنی شما در این عرصه به جز نگرانی، افق دیگری را نمی‏توانید به ما نشان بدهید؟

نه! من الان واقعا نگران‏ام و این فقط من نیستم که نگران‏‏ام. حتی بسیاری از کارشناسان که لزوما ایرانی هم نیستند، این نگرانی را دارند. بسیاری از کارشناسان بین‏المللی معتقدند که به لحاظ روابط منطقه‏ای جمهوری اسلامی با همسایگان‏اش و از سوی دیگر، با برخی از کشورهای دیگر نیز دوره‏ی بدی را داریم می‏گذرانیم.

ایران و ترکیه روابطی با یک آهنگ نسبتاً ملایم مثبتی از اول انقلاب تا به حال با هم داشته‏اند. آیا فقط به دلیل این که ترکیه دریچه‏ی ایران به اروپا است، ما این روابط را حفظ کرده‏ایم؟ در این صورت، عربستان سعودی هم دارای پاره‏ای از ویژگی‏ها است و می‏تواند بسیاری از نیروهای منطقه‏ای را علیه ما بسیج کند. لذا باید سیاست‏هایی را تنظیم می‏کردیم که عربستان سعودی را از یک نیروی رقیب، به یک نیروی حداقل خنثی تبدیل کنیم.

فکر نمی‏کنید، این مقایسه به دلیل همان توضیح اول صحبت‏تان در مورد اختلافات طبیعی میان ایران و عربستان، غیرممکن باشد؟ واقعیت این است که چنین مشکلاتی با ترکیه وجود ندارد.

به نکته‏ی خوبی اشاره می‏کنید؛ اما کدام کشورهایی را در دنیا سراغ دارید که همسایه‏‏های آبی، خاکی و یا زمینی هم باشند و اختلاف‏نظر یا دعاوی ارضی نداشته باشند. حتی عربستان سعودی هم‏اکنون با قطر و یا بحرین اختلاف‏نظر زمینی و دعاوی دارند. ولی روابط حسنه‏ای با هم‏دیگر دارند.

خود ما هم در تجربه‏ی هشت ساله‏ی دوره‏ی سازندگی آقای هاشمی رفسنجانی شاهد بهبود روابط و ارتقاء روابط با عربستان سعودی در حد همکاری‏های امنیتی هستیم که سابقه‏‏ی خوبی از روابط دو کشور را نشان می‏دهد. ما ضمن داشتن پاره‏ای از بحران‏ها و اختلاف‏نظرها می‏توانیم آن را احیا کنیم.

اختلاف‏نظرها باید مدیریت شوند، نباید رها شوند و در اختیار واحدهای نظامی یا امنیتی دو کشور قرار داده شوند. خُب آن‏ها مایل‏اند بحران را گسترش بدهند تا توجیه حضور خود را برای حکومت‏های دو طرف، تثبیت کنند.