خدشه بر استقلال مرجعیت

ایرج ادیب‌زاده

آیت‌الله صانعی یکی از مراجع تقلید شیعه در ایران است که به خاطر فتواها و نگرش نوگرایانه‌اش به ویژه در مسائل مربوط به حقوق زنان و نیز موضع‌گیری‌هایش در قبال مسائل پس از انتخابات ریاست جمهوری در ایران به مرجع تقلید اصلاح‌طلب معروف شده‌ است.

به همین بهانه و نیز بررسی وضعیت مرجعیت شیعه در نظام جمهوری اسلامی با مهندس حسن شریعتمداری فرزند مرحوم آیت‌الله کاظم شریعتمداری گفت‌وگو کرده‌ام.

آقای شریعتمداری به نظر شما جامعه مدرسین حوزه‌ی علمیه قم صلاحیت این را دارد که عدم صلاحیت مرجعیت یک روحانی بلندپایه شیعه را اعلام کند؟

مرجعیت مقامی است که در سنت روحانیت شیعه، که یک روحانیت آزاد و متکی به مردم بود، از طرف خبرگان علمی و فقها احراز می‌شد و مردم با رجوع به فقها درمی‌یافتند که کدام یک از مجتهدین موجود در حوزه علمیه از لحاظ علمی برتر از دیگرانند.

یعنی دارای اعلمیت هستند و از لحاظ فضائل اخلاقی از دیگران برتر هستند. یعنی دارای تقوی هستند. همچنین مجتهد، عاقل، بالغ و رشید است و چنین شخصی مرجع تقلید می‌شد. یعنی علاوه بر این‌که به درجات احراز مدرک علمی اجتهاد از دست اساتید خودش رسیده بود، مورد رجوع مؤمنین قرار می‌گرفت که به او مرجع تقلید می‌گفتند.

مهندس حسن شریعتمداری فرزند مرحوم آیت‌الله کاظم شریعتمداری می‌گوید مجمع مدرسین حوزه علمیه قم یک نهاد نیمه رسمی دولتی است که اعضای متشکل آن به علت اختلافات سیاسی هیچ کدام از بیانیه‌ها را دسته‌جمعی امضا نمی‌کنند

مجمع مدرسین حوزه علمیه قم یک نهاد نیمه رسمی دولتی است که امروز اعضای متشکل آن به علت اختلافات سیاسی هیچ کدام از بیانیه‌ها را دسته‌جمعی امضا نمی‌کنند.

آیت‌الله یزدی که رئیس قوه قضایی سابق جمهوری اسلامی بود، اکنون به عنوان رئیس مجمع مدرسین حوزه علمیه قم بیانیه‌هایی را خود صادر می‌کند و خود امضا می‌کند که به هیچ وجه معلوم نیست که آیا مورد توافق دیگران هست یا نه.

و اصولأ این که یک نهاد نیمه رسمی دولتی در امر تشخیص صلاحیت مرجعیت دخالت کند، اوضاعی است که در سال‌های اخیر به وجود آمده و حاکی از این است که روحانیت مستقل شیعه آخرین خاک‌ریزهای خودش را که مرجعیت بود به تصرف حکومت می‌دهد و تبدیل به یک دستگاه دست‌نشانده‌ی دولتی می‌شود.

البته این بیانیه به بهانه‌ی اختلافات سیاسی است. ولی در کنار این اختلافات سیاسی، این نوع دستبرد به استقلال روحانیت شیعه هدف میان‌مدتی بود که دولت برآمده از نیروهای نظامی و امنیتی داشت.

من طی نامه‌ی سرگشاده‌ای شش ماه قبل به مراجع معظم تقلید هشدار داده بودم و امروز نشان داده می‌شود که ما شاهد آخرین مراحل تکوین چنین تصرف قاصبانه‌ای از طرف نیروهای حکومت بر حوزه‌های علمیه هستیم.

آقای شریعتمداری با این مسائلی که شما برشمردید از مقام و موقعیت مرجعیت شیعه، اگر درگیری‌های سیاسی را کنار بگذاریم، می‌دانیم که که اقتدار و مشروعیت مذهب شیعه از مراجع و مرجعیت آن می‌آمده است.

با این وضعی که پیش آمده است، اهانت، برخورد و خلع لباس مراجع بلندپایه شیعه که از آیت‌الله شریعتمداری شروع شد و عملاً به حصر خانگی یا حصر آیت‌الله منتظری انجامید، و حالا به بی‌صلاحیت اعلام کردن آیت‌الله یوسف صانعی! با این ترتیب به نظر شما از مذهب شیعه چه چیز باقی می‌ماند؟

در حقیقت امتیازی که مذهب شیعه نسبت به مذهب اهل تسنن داشت، در این بود که روحانیت شیعه یک نهاد مردم‌بنیاد بود، یک NGO که به وسیله‌ی مردم اداره می‌شد.

امروز بیشتر بودجه‌ای که در حوزه علمیه قم مصرف می‌شود، از طرف دولت است و دولت علاوه بر نفوذ مالی، نفوذ تشکیلاتی نیز در حوزه‌ی علمیه قم دارد و اغلب مراجع تقلید شیعه را بتدریج یا جیره‌خوار خودش کرده است یا به قدری ترسانده است که آن‌ها برخلاف منویات دولت صحبتی نمی‌کنند.

در وضع فعلی اگر روحانیت نتواند بتدریج استقلال خودش را بازیابد و این مقدار از استقلال که در حوزه علمیه باز مانده است، به وسیله مراجع مستقل با مخالفت با حکومت و گفتن کلمه‌ی حق و قرارگرفتن در کنار مردم اعاده نشود، به‌تدریج تبدیل به روحانیتی می‌شود شبیه روحانیت اهل تسنن که یک مقام دولتی است.

مفتی در کشورهای اهل تسنن، یک کارمند دولت است و مجبور است که به ساز دولت برقصد و همیشه سخن‌گوی منویات قدرت‌های حاکم در مملکت خودش است.

به این معنی روحانیت از بین خواهد رفت هرچند که مذهب ربطی به روحانیت ندارد و مسلماً مردم روحانیتی در کنار حوزه‌ی علمیه ایجاد خواهند کرد که متعلق به خودشان باشد.

شاید اعطای چنین حوزه‌ی ‌علمیه‌ای را به لقایش ببخشند و سراغ مراجع و روحانیونی بروند که با کف نفس و دوری از این مواهب دنیوی که دولت برای آن‌ها تهیه کرده، با تحمل کردن فشارها هم‌چنان در کنار مردم ماندند.

آقای شریعتمداری در چند ماه اخیر به چند روحانی دیگر اهانت و توهین شده است، از طرف رسانه‌های دولتی در جمهوری اسلامی. اما شما هدف برخوردهای تند و اهانت‌آمیز به ویژه در چند ماه اخیر به‌ویژه به آیت‌الله صانعی را در چه می‌دانید؟

من بدون این‌که وارد قضاوت نسبت به صلاحیت آیت‌الله صانعی بشوم، همانطور که گفتم، مجمع روحانیون قم در حقیقت این صلاحیت را ندارد. برای این که آقای یزدی در مقامی نیست که تشخیص اعلمیت و تقوی افراد را بدهد و بی‌تقوا‌تر و بی‌سواد‌تر از آن است که چنین کاری را کسی به عهده‌ی او بگذارد.

علاوه بر آن، او وابسته به قدرت است و خودش یکی از عناصر مهم این حکومت است. ولی اگر بنا بود چنین صلاحیت‌هایی تشخیص داده شود، قاعدتاً باید از آقای خامنه‌ای شروع می‌شد که همگان می‌دانند او در سلسله مراتب روحانیت بسیار دور از اجتهاد و مرجعیت است.

ولی برای این که آقای رفسنجانی ‌می‌خواست به جای آقای خمینی کسی را که نزدیک به خودش است به این مقام برساند، جامعه‌ روحانیت سکوت کرد و به استثنای آیت‌الله منتظری کسی درباره‌ی این کار چیزی نگفت که آقای خامنه‌ای صلاحیت مرجعیت و اجتهاد را ندارد و جامعه مدرسین هم دائماً مردم را تشویق به این کرد که از آقای خامنه‌ای تفلید کنند.

آقای صانعی اکنون چوب مخالفت با دولت را می‌خورد، وگرنه نظیر ایشان در حوزه‌ی علمیه بسیار هستند. هیچ ملاکی بعد از انقلاب برای این که افراد زبده‌ای به مرجعیت انتخاب شوند، وجود نداشته است. بنابراین من فکر می‌کنم که این یک بازی سیاسی است و علاوه بر آن به قصد تسلط بر نهاد مرجعیت است.

آقای صانعی با این کاری که جامعه مدرسین کرده است، شاید حتی بیشتر در دل مردم جای بگیرد و مردم قلم عفوی بر خطاهای گذشته‌اش بکشند. چون ایشان هم در اوضاعی که در روزهای اول انقلاب به‌وجود آمده بود، بسیار مقصر است.