از اقتدار تا بحران مطلق

رابین رایت، مجله تایم
ترجمه‌ی احسان نوروزی

چه تحولات شگرفی در این چند ماه رخ داده است. اوایل ماه ژوئن (چند روزی مانده به انتخابات ریاست‌جمهوری) ایران در اوج قدرت در عرصه جهانی بود. کمک به ستیزه‌جویان عراق، افغانستان و لبنان شرایطی پدید آورده بود که در آن ایران می‌توانست به ابرقدرتی منطقه‌ای تبدیل شود که تنها اسرايیل می‌توانست با آن رقابت کند.

در داخل کشور، تندروها به رهبری ريیس‌جمهور محمود احمدی‌نژاد کنترل مجلس، قوه قضايیه و نیروهای نظامی را در دست گرفته و احزاب اصلاح‌طلب را به حاشیه رانده بودند.

به هر حال ایران قرار است این هفته مذاکره با ایالات متحده و پنج قدرت جهانی دیگر را از سر بگیرد، آن هم در حالی که در داخل و خارج از کشور بیش از هر زمان دیگری پس از نخستین روزهای پرتنش و بحرانی بعد از انقلاب، آسیب‌پذیر به نظر می‌رسد.

تنها تئوکراسی موجود در دنیا، به‌رغم گفتار جسورانه و کم‌رنگ شدن نقش نیروهای نظامی، می‌خواهد مهم‌ترین اقدام دیپلماتیک خود را پس از سه دهه زیست در بحران واقعی آغاز کند.

در چهار ماه گذشته، جمهوری اسلامی با دو رویداد بی‌سابقه مواجه شد که با وقو آن‌ها قواعد بازی کاملا تغییر یافت. اول انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۲ ژوئن که به شکل‌گیری مجدد یک جنبش اپوزیسیون پرطراوت، پدیدار شدن شکاف عمیق سیاسی در میان تئوکرات‌ها و اعتراضات گسترده‌ای انجامید که پایه‌های مشروعیت رژیم تندروی ایران را حتی در چشم بنیان‌گذاران آن به شدت سست کرد.

دوم، افشای پنهان‌کاری پیرامون نیروگاه مخفی هسته‌ای در ۲۵ سپتامبر که دشمنان و هم‌پیمانان تهران و نیز احمدی‌نژاد با آن حمله‌های برق‌آسای رسانه‌ای در سازمان ملل که برای ترمیم چهره او پس از تحولات پساانتخاباتی طراحی شده بود، همه را با هم در لاک دفاعی فرو برد.

حالا همه آن چالش‌ها در یک نقطه به هم رسیده‌اند و هم‌گرایی آن‌ها فشاری بی‌سابقه پدید آورده و عرصه را به‌شدت بر رژیم حاکم بر ایران تنگ کرده است. در روزهای پایانی هفته گذشته، اپوزیسیون نوین ایران موضع خود را در قبال مناقشه هسته‌ای اعلام کرد و در کنار دنیا قرار گرفت.

محسن مخملباف، کارگردان برجسته ایرانی و از سخنگویان اپوزیسیون جدید در بیانیه‌ای که پیش از سفر احمدی‌نژاد به نیویورک منتشر شد، گفت: «جنبش سبز ایران بمب اتم نمی‌خواهد و به‌جای آن خواستار صلح برای جهان و دموکراسی برای ایران است. جنبش سبز ایران نگرانی‌های جامعه جهانی را درک می‌کند و خود نیز نگرانی‌های مشابهی دارد.»

این تازه اول ماجراست. در گذشته، ایرانی‌ها وقتی تحت فشار کشورهای خارجی قرار می‌گرفتند، حتی حاضر به اتحاد با دولت‌های بدنام و منفور هم بودند. حمله عراق به ایران در سال ۱۹۸۰ به یک انقلاب جوان که داشت قدرت و پویایی خود را از دست می‌داد و از حرکت باز می‌ایستاد، امکان تثبیت و استحکام جایگاه خود در قدرت را داد و ایران توانست از هشت سال جنگ مرگباری که شاید بتوان آن را مرگبارترین جنگ مدرن در خاورمیانه دانست، جان سالم به در ببرد.

خواست تهران برای دست‌یابی به انرژی اتمی که در بسیاری موارد از آن به عنوان کلید توسعه در قرن بیست و یکم یاد شده است، از مدت‌ها پیش به‌عنوان یکی از عوامل اساسی ایجاد اتحاد در میان گروه‌های ناهمگون سیاسی در ایران شناخته می‌شد. غرور ملی ایرانیان از هزاران سال پیش نیروی قدرتمندی برای این ملت بوده است.

اما به نظر می‌رسد افشای تاسیسات پنهان هسته‌ای که در نزدیکی شهر «مقدس» قم بنا شده و توسط سپاه پاسداران ایران اداره می‌شود، و نیز تهدید تشدید تحریم‌ها در صورت عدم همراهی ایران با ابتکار دیپلماتیک جدید تحت حمایت آمریکا، بیش از آن‌که به اتحاد ایرانیان بیانجامد، به تعمیق شکاف سیاسی موجود در ایران منجر خواهد شد.

مهم‌ترین و مبهم‌ترین مساله در این میان این است که آیا تشدید فشارها بر این تئوکراسی، آن را به سوی مصالحه و سازش سوق خواهد داد یا وقتی پای میز مذاکره بیاید سرسخت‌تر از همیشه خواهد بود؟

پاسخ رژیم در روز یک‌شنبه، به رخ کشیدن قابلیت‌های نظامی‌اش بود. پاسداران انقلابی با فریاد «االله اکبر» آزمایش موشکی خود را با موشک‌های کوتاه‌برد آغاز کردند تا نشان دهند که ایران تجهیزات کافی برای دفاع از خود دارد. سردار حسین سلامی، فرمانده نیروی هوایی سپاه پاسداران در رسانه‌های دولتی ایران اعلام کرد:

«ما هرگونه اقدام نظامی را با قاطعیت پاسخ خواهیم داد و هیچ فرقی نمی‌کند که کدام کشور یا رژیمی آغاز کننده تهاجم علیه کشورمان باشد.» به گفته وی این آزمایش‌های موشکی با موفقیت انجام شدند و موشک‌های کوتا‌ه‌برد به اهداف مورد نظر اصابت کردند.

در روزهای آینده و در آستانه نشست تاریخی میان دیپلمات‌های آمریکایی، فرانسوی، انگلیسی، روسی، چینی و آلمانی با همتاهای ایرانی‌شان، قرار است موشک‌هایی با برد بیشتر مورد آزمایش قرار گیرند.

خط و نشان کشیدن برای دنیا، بعید است کارساز باشد، چرا که حتی روس‌ها که معمولا از ایران حمایت می‌کنند نیز هفته گذشته پیشنهاد کردند که در صورت خودداری ایران از شفاف‌سازی پیرامون تاسیسات پنهان هسته‌ای و پاسخ دادن به دیگر سوال‌های باقی‌مانده از گذشته در مورد برنامه هسته‌ای تهران، تحریم‌های شدیدتری علیه این کشور اعمال شود.

رابرت گیتس، وزیر دفاع آمریکا، روز یک‌شنبه در گفت‌وگو با شبکه ABC گفت: «اکنون ایرانی‌ها به خاطر فریب‌کاری در برابر همه قدرت‌های بزرگ، در وضعیت بسیار بدی قرار گرفته‌اند.»

باید منتظر بود و دید با آغاز مذاکرات در نخستین روز ماه اکتبر در هتل تاریخی «دو ویل» ژنو این وضعیت دستخوش چه تغییراتی خواهد شد. هیلاری کلینتون، وزیر امور خارجه آمریکا روز یک‌شنبه در گفت‌وگو با شبکه CBS گفت: «اگر ما پاسخ‌هایی که انتظارش را داریم دریافت نکنیم و شاهد تغییر رفتاری که در پی آن هستیم نباشیم، آن‌گاه به همراه دیگر شرکای خود تشدید تحریم‌ها را در دستور کار قرار می‌دهیم.»

خانم کلینتون افزود: «حالا شرایط کاملا تغییر کرده است ... آن‌ها چاره‌ای جز حضور در این نشست ندارند و باید در آنجا شواهد قانع‌کننده‌ای درباره اهداف برنامه هسته‌ای خودارائه کنند. به اعتقاد ما، ایرانی‌ها قادر به ارائه شواهدی که اثبات کند اهداف برنامه هسته‌ای آن‌ها صرفا صلح‌آمیز است،‌ نخواهند بود. اما می‌خواهیم این فرصت را به آن‌ها بدهیم و امتحان‌شان کنیم.»