دو کودتا و دو تفاوت عمده

نیک‌آهنگ کوثر

۲۸ مرداد روز خاصی در تاریخ معاصر ماست. ایالات متحده در دوران کلینتون از نقش خود در برکناری یکی دولت‌های دموکرات خاورمیانه و به عبارتی نخستین دولت مردمسالار منطقه عذر خواهی کرد.

در همین رابطه با شهرام خلدی، محقق تاریخ دانشگاه منچستر گفت و گو کردم.

شهرام خلدی، پژوهشگر تاریخ و محقق علوم سیاسی / عکس: نیک‌آهنگ کوثر

از خلدی درباره شبیه‌سازی‌هایی که طرفداران حاکمیت در دوران شاه و جمهوری اسلامی انجام داده‌اند پرسیدم.

در این مقایسه باید انقلاب ارتباطات را هم در نظر گرفت. در آن زمان تنها رسانه غیر سنتی به مفهوم روزنامه، رادیو بود و مردم هم از رسانه دهان به دهان، فرد به فرد استفاده می‌کردند. آنچه ما در فاصله ۲۵ تا ۲۸ مرداد دیدیم، این بود که مجموعه‌ای که به زبان امروز گروه فشار نامیده می‌شوند، به خیابان‌ها ریختند و مانند آهن‌ربای جمعی عمل کردند و یک میدان مغناطیسی طرفدار سلطنت در صحنه اجتماعی به‌وجود آمد.

آنچه در ۲۲ خرداد اتفاق افتاد دقیقاً این‌چنین نبود. یعنی مشخصاً نیروی نظامی و شبه نظامی طرفداران حکومتگران، مسلحانه وارد صحنه شد. در ۲۸ مرداد، نیروی نظامی تا حدود زیادی با یک پراکندگی عظیمی به این نیروی مغناطیسی جمعی پیوست و منسجم شد. به عبارتی می‌شود ‌گفت که نیروهای نظامی سلطنتی به آن انسجامی که نیروهای نظامی تحت فرمان آقای خامنه‌ای بودند، نبودند.

یکی دیگر از مشابهت‌ها را می‌توان دادگاهی کردن شخصیت‌هایی دانست که مناصب دولتی برجسته‌ای داشته‌اند و بسیاری دادگاه‌ها را نمایشی خوانده‌اند. خلدی در این باره هم توضیح می‌دهد.

تاریخ‌نویسان آن دوران، از هر طرف (جبهه ملی، سلطنت‌طلب و طرفداران گروه‌های سیاسی)، کسانی که می‌خواستند از خود دفاع کنند، مانند دکتر مصدق و دکتر فاطمی، مدافعاتشان به خاطر جوی که بعد از استعفای رضاشاه پهلوی وجود داشت، تا حدود زیادی منتشر می‌شد. البته تا حدود خیلی کمتری در مورد اعضای حزب توده که بازداشت و محاکمه شدند، مشاهده می‌شود.

ولی فردی مانند دکتر محمد مصدق با دفاعیات خودش و انتشاراتی که در روزنامه‌های آن وقت از دفاعیات ایشان صورت گرفت‌، موفق شد به همه ثابت کند برخوردی که با مصدق به عنوان نخست وزیر دولت مشروطه شده، نادرست بوده و چه بسا کودتایی اتفاق افتاده، و این دفاعیات، دفاعی بود از کارنامه دکتر مصدق و دفاع از عملکرد ایشان، جو رسانه‌ای به ایشان کمک کرد که افکار عمومی را به شدت تحت تأثیر خودشان قرار دهند.

این جو را ما نه تنها نمی‌بینیم بلکه به نفع فزاینده‌ای بسته شدن هر آنچه رسانه غیر خودی تلقی می‌شود، مثل روزنامه اعتماد ملی که به تعطیلی کشیده می‌شود، بعد از ۲۲ خرداد مشاهده می‌شود.

بر خلاف دادگاه‌های دکتر مصدق و دکتر فاطمی که مشخص بود متهمین آزادانه از خود دفاع می‌کنند، ما با دادگاه‌هایی مواجه هستیم که به شیوه استالینی و از پیش کارگردانی شده، برگزار می‌شوند. و این دو تفاوت عمده در کودتا یا قیام ملی با هرچه بخواهیم اسمش را بگذاریم و وقایع بعد از انتخابات مهندسی شده ۲۲ خرداد یا کودتای انتخاباتی ۲۲ خرداد مشاهده می‌شود.