«نفت و گاز باید در اولویت ایران قرار می‌گرفت»

مریم محمدی

روزهای هفتم و هشتم بهمن‌ماه، برابر با بیست ‌و ششم و بیست و هفتم ژانویه‌ی ۲۰۰۹، کنفرانس پروژه‌ی گازی ناباکو در بوداپست، پایتخت مجارستان برگزار شد.

حضور ترکیه به عنوان همسایه‌ی ایران در این کنفرانس و عدم حضور ایران به عنوان دومین دارنده‌ی ذخایر گازی جهان نکته‌ی محوری گفت و گوی من با آقای دکتر رضا تقی‌زاده، استاد دانشگاه گلاسکو ، تحلیل‏گر سیاسی و کارشناس مسایل انرژی در انگلستان است.

قبل از هر چیز، این کنفرانس دو روزه طرح چه مسایلی را در دستور کار خودش دارد؟

کنفرانسی که در بوداپست برگزار شده، یکی از فعالیت‌هایی است که اروپا در جهت مطالعه‌ی بیشتر این خط لوله‌ی گاز انجام داده است.

آخر این هفته، یعنی روز جمعه در پراگ کنفرانس دیگری خواهد بود که باز مسأله‌ی تأمین انرژی و نیازهای اروپا به گاز وارداتی را مورد بررسی قرار می‌دهد.در آن کنفرانس هم ایران فعالیتی ندارد.

نکته‌ی دیگری که می‌خواستم سوال کنم، همین عدم حضور ایران در این کنفرانس است و همان‌طور که شما می‌گویید در کنفرانس بعدی هم قطعی است. غیبت ایران چه دلایلی دارد؟

در این مورد دو علت عمده وجود دارد؛ یک علت این است که ایران تا پنج سال آینده عملاً گازی برای صدور نخواهد داشت. البته اگر لوله‌ای شبیه ناباکو شکل عملیاتی بگیرد، تا همان پنج سال آینده با توجه به این‌که هنوز این لوله کشیده نشده است، قابل استفاده خواهد بود.

علت دوم، دور بودن ایران از جامعه‌ی اروپا و تحریم‌هایی است که شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه‌ی ایران اعمال کرده است.

وقتی قرار است گاز خاورمیانه و آسیای مرکزی از کشورهای مجاور ترکیه خریداری و از طریق ترکیه ارسال شود، آیا ایران بهترین گزینه برای خرید این گاز نیست؟

عملاً ایران به ترکیه نزدیک‌تر از منابع گاز ترکمنستان و آذربایجان است. چرا که ترکمنستان برای صدور گاز خود به اروپا یا مجبور است از مسیر دریای خزر عبور بکند و یا مسیر ایران را انتخاب بکند که به هر حال هزینه‌های گاز صادراتی در صورت حل کردن مسأله‌ی ترانسپورت، برای ترکمنستان گران‏تر از ایران تمام می‌شود.

از طرف دیگر هم، ایران در صورت تحویل گاز در مرز ترکیه به ترکیه، می‌تواند از پرداختن عوارض صدور گاز خودداری بکند. در حقیقت گاز ایران برای اروپا به مراتب کم‏تر از کشورهای حوزه‌ی قفقاز و حوزه‌ی خزر تمام می‌شود.

شرکت‌‌کنندگان در نشست ناباکو / عکس: رویترز

اروپا اختلافاتی هم با روسیه دارد؛ به خصوص پس از قطع گاز روسیه به اکراین که در آنجا هم مشکلاتی برای اروپا ایجاد می‌شود. به ویژه در رابطه با این مشکلاتی که وجود داشت، خیلی‌ها پیش‏بینی می‌کردند که ایران بتواند در ناباکو حضور داشته باشد. ولی ظاهراً، اروپاییان این محاسبه را نکرده‌اند.

شرایط سیاسی در ایران می‌تواند همان دشواری‌هایی را برای اروپا ایجاد کند که در حال حاضر روسیه با شدت کمتری دارد. به این علت، علاقه‌ی آن‌ها به کشورهایی مثل آذربایجان و ترکمنستان است که دارای شرایط متفاوت سیاسی هستند.

در رابطه با این کشورها، اروپا نگرانی‏ مشابه این‌که ایران به علت گرو‌کشی‌های سیاسی، مبادرت به قطع صدور گاز بکند نخواهد داشت.

ولی به هر حال تأمین مقدار گازی که اروپا نیاز دارد هم مطرح است. کشورهایی که مطرح می‌شوند هیچ‏کدام ذخایر گازی ایران را ندارند. ایران دومین ذخیره‌ی گازی جهان را دارد.

درست است. ایران دومین کشور صاحب ذخیره‌ی بزرگ گاز در دنیا است و با توجه به ظرفیت تولید بالای پانصد میلیون متر مکعب در روز، می‌تواند بخش عمده‌ای از نیازهای اروپا را، حتا بدون افزایش حجم تولید فعلی، تأمین بکند.

این حجم بالای گاز در ایران چگونه مصرف می‌شود؟

ایران بیش از صدو پنجاه میلیون متر مکعب گاز را نسبت به جمعیتی که دارد بیشتر از حد مصرف می‌کند. یعنی با صرفه‌جویی در مصرف گاز داخلی، حتا می‌تواند روزانه بیش از پنجاه تا شصت میلیون متر مکعب گاز به اروپا صادر بکند که بیش از نیمی از مجموع صادرات گاز روسیه به اروپاست و می‌تواند تقریباً تمام کمبودهای فعلی آن‏ها را و از طریق افزایش تولید، کمبودهای آینده‌ی آن‏ها را جبران بکند.

ولی اولاً، ایران سیاست خوب انرژی برای مصرف در داخل ندارد. صرفه‌جویی نمی‌کند، منابع گاز خود را هدر می‌دهد و دوم‌، دارای ذخیره‌ی مالی و یا تکنولوژی لازم برای افزایش تولید گاز نیست.

به این علت، اروپا عملاً می‌بیند که اولاً، مشکل امنیت انرژی، با ایران حل نمی‌شود. دوماً، ایران در شرایط کنونی دارای گازی برای صادرات به اروپا نیست.

آیا مسأله‌ی رقابت ناباکو با پروژه‌ی گاز روسیه، «گاز پروم» مطرح است و آیا این رقابت جدی است و ممکن است بر بازار انرژی تأثیر بگذارد؟

تا حدودی. در حقیقت، یک بازار واحد و دو رقیب قدرت‏مند در بازار است. گاز پروم و روس‌ها همیشه علاقه‌مند بوده و هستند که انحصار بازار گاز اروپا را در اختیار داشته باشند.

از این بازار گاز هم به عنوان یک اهرم سیاسی برای تحقق هدف‌های رابطه‌ی خارجی‌شان استفاده بکنند و هم با کنترل قیمت گاز حداکثر بهره‌ی اقتصادی را ببرند. بنابراین هر دو می‌خواهند که رقبای دیگر در این بازار کم باشند و حضور آن‌ها تقویت شود.

تأثیر این رقبای بزرگ بر بازار صادرات گاز ایران چه خواهد شد؟

تأمین کنندگان و دارندگان گاز طبیعی هم از نظر روسیه رقیبان این بازار به حساب می‌آیند. بنابراین روسیه بسیار علاقه‌مند است که صادرات گاز ترکمنستان از مسیر روسیه و داخل روسیه باشد و توجه ایران هم از این بازار به جاهای دیگری معطوف شود.

به همین علت، همیشه ایران را به صدور گاز به پاکستان و هند تشویق می‌کنند و با توجه به این‌که آگاه هستند که ظرفیت صدور گاز ایران برای سال‌های آینده محدود خواهد بود، با تشویق ایران برای صدور گاز به هند، مانع حضور یک رقیب تازه در این بازار می‌شوند.

ولی در مورد صدور گاز به هند، ایران با مشکل دیگری روبه‌رو است؛ از طرفی با مقاومت آمریکا برای صدور گاز و از سوی دیگر، با تشویق روسیه، که به نتیجه‌ای نرسیده است. در هر حال ایران عملاً از اینجا مانده و از آنجا رانده است.

ایرادهای مشخصی که شما به سیاست‌گذاری‌های دولت در این زمینه دارید چه‏ها هستند؟

به علت دادن اولویت به انرژی هسته‌ای به جای نفت و گاز‌، به جای توسعه‌ی منابع نفت و گاز، افزایش ثروت و بهبود روابط با خارج، دچار انزوای سیاسی شده است. تحریم‌های اقتصادی، اقتصاد کوچک مملکت را در داخل کوچک‌تر کرده و فقر عمومی را افزایش داده است.

در خارج هم با انزوای سیاسی، ایران شهرت طبیعی یک کشور متعارف را از دست داده است. حال این‏که اگر قصد توسعه‌ی ایران بود و اولویت‌های سیاست‌های خارجی ایران عوض می‌شد، باید نفت و گاز هدف دولت قرار می‌گرفت.

روابط خارجی ایران هم به علت دادن این اولویت، با اروپا‌، آمریکا و سازمان ملل عادی می‌شد و امکان سرمایه‌گذاری در منابع نفت و گاز ایران مثل کشورهای ترکمنستان و آذربایجان افزایش پیدا می‌کرد و ایران به طبیعت خودش می‌رسید.

آن موقع هم ایران کشور مرفهی بود و هم همسایگان ایران نیازمند به او و به علت این نیاز، مجبور به توسعه‌ی روابط با ایران و احترام گذاشتن به حقوق ملی آن‏ها بودند.

بر اساس تحلیل سیاسی که از دولت ایران و شناختی که نسبت به ظرفیت‌های انرژی ایران و جهان دارید، پیش‌بینی شما چیست؟ دولت ایران چه راه‏کارهایی پیش روی خودش دارد؟ یا ناچار از اجرای چه کارهایی است؟

مثلاً، در سال جاری که قیمت‌ نفت کاهش زیادی پیدا کرده و در حدود هفتاد درصد قیمت خودش را نسبت به پنج ماه پیش از دست داده است، دولت در بودجه‌ای که روز سه‌شنبه تحویل مجلس داد، مقدار زیادی از اعتبارات عمرانی‌اش را کاهش داده و بودجه را در حد سال گذشته نگه داشته است.

در حالی که می‌توانست بخشی از درآمدهایی را که به علت کاهش قیمت نفت کاهش پیدا می‌کنند، با افزایش صدور گاز تأمین بکند. حال این‌که با نداشتن این امکان، مجبور می‌شود قیمت نفت و گاز مصرفی در داخل را شدیداً افزایش بدهد.

همین‌طور به افزایش دریافت مالیات فکر بکند. دو منبعی که به هر حال برای اقتصاد ایران نتایج مثبتی در کوتاه‌مدت نخواهند داشت و مردم و مصرف‌کنندگان را فقیرتر از پیش می‌کند.

با توجه به مجموعه‌ی شرایط فعلی و استراتژی سیاست خارجی کشور که به سرعت قابل تغییر نیست، در همین شرایط موجود شما فکر می‌کنید چه راه حل‌هایی وجود دارد که ایران را در استفاده‌ی صحیح‌تر از منابع انرژی‌اش کمک بکند؟

راه عملی، تجدیدنظر در اولویت‌های سیاست خارجی ایران است. هر کشوری با توجه به قدرت‏هایی که دارد اهرم‌هایی را برای تحقق هدف‌های سیاست خارجه انتخاب می‌کند و این اهرم‌ها متناسب با امکاناتی است که آن کشور دارد.

مثلاً روس‌ها گاز و صادرات نفت و گاز را به اهرم‌های عمده‌ی تحقق سیاست خارجی‌شان تبدیل کردند، ما به راه متفاوتی رفته‌ایم. با توجه به این‌که ما هم دارنده‌ی دومین ذخیره‌ی بزرگ نفت دنیا و دارنده‌ی دومین ذخیره‌ی بزرگ گاز دنیا هستیم، باید این دو عامل را به اهرم‌های سیاست خارجی تبدیل می‌کردیم و اولویت را به آن‌ها می‌دادیم.

حال این‏که به خصوص در سه سال گذشته، اولویت در روابط خارجی ایران به انرژی هسته‌‌ای داده شده که ایران نه دارای منابع غنی اورانیوم است و نه تکنولوژی کافی برای تبدیل شدن به یک تولید کننده‌ی برق هسته‌ای، ساختن راکتور یا ساختن سانتریفیوژهای غنی‌سازی در داخل و‌… را دارد.