دین و دولت؛ مدرنیته و مذهب

رابطه "مذهب و دموکراسی" که بعد از به قدرت رسیدن اصلاح طلبان در دوم خرداد 76 بیش از هر زمان به بحث روز روشنفکران و سیاسیون در ایران تبدیل شده بود، دیروز بار دیگر به عنوان سمیناری اختصاص یافته بود که مرکز اسلامی شمال کالیفرنیا به همراهی اتحادیه خداشناسان ( الهیات ) در ساختمان این مرکز در شهر "اوکلند" امریکا برگزار کرد.

اگرچه مطابق عنوان سمینار انتظار می رفت سخنرانان رابطه مذهب و دموکراسی و امکان هم‌زیستی این دو عنصر جامعه امروزی را مورد بحث قرار دهند ولی نشست صبح به طور کامل به " مذهب و پلورالیزم" اختصاص داشت و اگر دفاع قاطع دکتر "سید حسین نصر" استاد دانشگاه جورج تاوان از سنت و نفی مدرنیته در نشست صبح و انتقاد شدید دکتر "احمد صدری" استاد مردم‌شناسی در جلسه عصر نبود، شاید بهتر می‌شد دو گزارش از یک سمینار با عناوین "مذهب و پلورالیزم" و "مذهب و دموکراسی" تهیه شود.

 دکتر سید حسین نصر اگر چه در سخنرانی آغاز مراسم با دفاع از پلورالیزم و تاکید بر ضرورت تکثرگرایی به نقادی مروجان تک صدایی مذهبی پرداخت اما طی سخنانی که در میزگرد اول در رد مدرنیته و دفاع از سنت ایراد کرد انتقادها را متوجه خود ساخت تا پایان نشست صبح، ذهن‌ها را متوجه "تقابل سنت و مدرنیته" کند.

 مدرنیته دیو نیست

 طرح اولین پرسش به یک جوان اختصاص یافت ولی او سوالی مطرح نکرد و تنها ضمن انتقاد به اظهارات یکی از حاضرین به طرح دیدگاههای خود پرداخت. او گفت:« مدرنیته دشمن دین نیست، شما مدرنیته را یک دیو فرض کرده اید لذا اینگونه داوری می کنید که مذهب قربانی مدرنیته است.»

سخنان این جوان به اظهارات دکتر "خالد ابو الفاضل" از متفکران عرب و استاد حقوق اسلامی اشاره داشت که رشد جریان القاعده را پاسخی به مدرنیته دانسته بود. این استاد دانشگاه در جریان سخنرانی‌اش به این موضوع اشاره کرده بود که بنیادگرایی مذهبی، فرزند ناقص الخلقه مدرنیته و سکولاریسم است. سکولاریسم نیروهای مذهبی را غیر خودی کرده و به سمتی پیش می رود که به زایش فاشیسم مذهبی منجر خواهد شد.

دکتر نصر در برابر دیدگاه این جوان به دفاع از سنت پرداخت. او گفت:« من مخالف مدرنیته ومدافع سنت هستم ومعتقدم سنت، پاسخ بهتری برای زندگی بشر دارد هرچند منکر برخی محاسن مدرنیته نیز نیستم.»

 پرسش دیگر حاضران نیز متوجه این دیدگاه دکتر نصر بود که گفته بود:« دولت امریکا با مخالفت در برابر تدریس دین در مدارس باعث شده تا دین در این جامعه رو به افول نهد و بزهکاری میان نوجوانان وجوانان تشدید شود. باید تدریس ادیان دربرنامه درسی دانش آموزان گنجانده شود.» پرسش کننده پرسید:« کدام مذهب باید تدریس شود؟»
پرسش دیگر در همین موضوع نیز این بود:« دولتی که به پلورالیزم معتقد نیست چگونه برای آموزش دین در مدارس می تواند صلاحیت داشته باشد؟ » که نصر پاسخ داد:«باید مذهب تطبیقی تدریس شود تا دانش آموزان با مذاهب آشنا شوند. باید درباره خدا و ادیان الهی در مدارس صحبت شود.»

 مذهب نمی تواند مطلق باشد

 دکتر سید حسین نصر در سخنان آغازین این سمینار به تشریح پلورالیزم پرداخت و بر این نکته تاکید کرد که تکثر ادیان و مذاهب در جوامع باید محترم شمرده شود. او گفت مذهب نمی تواند مطلق باشد وباید از شکل مطلق بودن بیرون آید و این نیازمند مسامحه است. در جامعه نمی توان روی یک دین خاص تاکید کرد و تنها آن را به رسمیت شناخت. وقت آن است تا درباره خدای واحد صحبت کنیم و بپذیریم که ادیان مختلف وجود دارد.
این استاد دانشگاه نقد جهان اسلام از غرب را ماحصل عملکرد غرب در مواجهه با جهان اسلام دانست و گفت مسلمانان این انتقاد را به بودا و دیگر ادیان ندارند. پذیرش تکثر گرایی مذهبی و نشاندن آن به جای مطلق گرایی به این اختلافات پایان می دهد.

دکتر نصر توصیه کرد به جای توجه دادن به مذهب ناب که موضوعی غیر واقع بینانه است باید نقد ها متوجه تفکرات دین ستیز و مروجان بی دینی باشد.

 دنیای بدون خدا؟

 بعد از سخنان نصر میزگرد مذهب و پلورالیزم با حضور دکتر "هاستن اسمیت"، استاد دانشگاه ام‌آی‌تی آمریکا، دکتر سید حسین نصر استاد دانشگاه جورج تاوان، دکتر "خالد ابوالفاضل" متفکر عرب و دکتر "رابی یول‌کان" مدیر مرکز یهودیان سانفرانسیسکو برگزار شد.

 دکتر هاستن اسمیت سخنان‌اش را با این پرسش آغاز کرد که «آیا این دنیا می تواند بدون خدا باشد؟» او در پاسخ به این پرسش، پدیده‌های جهان را به مادی و غیر مادی تقسیم کرد وگفت، در مسائل مادی دانشمندان می توانند به صورت مطلق صحبت کنند، ولی در مسائل غیر مادی نمی توان به صورت مطلق دیدگاهی را درست یا نادرست خواند.
وی افزود:« ممکن است در خصوص مسائل مادی پیرامونی بتوان با علوم پاسخی قاطع داد ولی چنین فرضی در خصوص جهان بزرگتر از جهان مادی پذیرفتنی نیست، چراکه علوم به این حوزه احاطه ندارد.» به گفته دکتر اسمیت ،مسیحیت در تاریخ خود (رنسانس) یک بار دین را به طور کل کنار گذاشت ولی زود متوجه اشتباه خود شد.

دکتر خالد ابو الفاضل نیز طی سخنانی ضمن دفاع از پلورالیزم به نقد سیاست های دولت امریکا در مواجه با بنیادگرایان مسلمان پرداخت. او حمله امریکا به افغانستان و عراق برای مبارزه با تروریسم را بدترین نوع برخورد با این پدیده دانست و گفت این برخوردها در صورت تداوم به زایش یک فاشیسم مذهبی منجر می شود.

 به گفته ابو الفاضل، سکولاریسم یک خداپرستی جنگ طلبانه را تحویل بوش داده است. حال آن‌که القاعده محصول و فرزند ناقص الخلقه مدرنیته است. وقتی مدرنیته و سکولاریسم، نیروهای مذهبی را غیر خودی معرفی می کند آنها از جنگ به وجد می آیند.
ابو الفادل گفت باید تحمل شنیدن صدای یکدیگر را در خود بالا ببریم و برای این مهم ما نیازمند جهاد با نفس هستیم. برای کنترل جامعه تحمل دیدگاهها ونظرات باید مورد توجه قرار گیرد.

 دکتر "یول کان" مدیر مرکز یهودیان سانفرانسیسکو نیز بر ضرورت احترام به حقوق وعقاید دیگران تاکید کرد و گفت:«ادیان دشمنان یکدیگر نیستند. پیروان ادیان نیز باید بتوانند در کنار هم زندگی کنند و به عقاید هم احترام بگذارند.»

 تفسیر دموکراتیک از اسلام را قبول دارم

 دکتر خالد ابو الفاضل متفکر عرب، طی سخنانی در نشست عصر با عنوان "اعتقاد و مذهب ورابطه آن با دموکراسی" گفت، کتب مقدس به اشکال گوناگون قابل تفسیر است ولی من تفسیر دموکراتیک از اسلام را قبول دارم.

 او افزود:« اعتقاد و مذهب در جامعه وقتی با دیگر ارزش‌های جوامع در برابر هم قرار می‌گیرند باید اراده جمعی ملاک عمل باشد. ما وقتی از اعتقاد صحبت می‌کنیم، صحبت ما در واقع صحبت از اخلاق است ولی آنچه می‌تواند تعیین کننده عمل ما باشد دموکراسی است. هرچند ملاک تعیین خوب وبد مذهب است.» این استاد حقوق اسلامی تاکید کرد که دموکراسی یک سری اعتقاد است مثل اعتقاد به قانون اساسی. این اعتقادات به هیچ عنوان در تقابل با قرآن نیست، دموکراسی نیز چون قرآن بر برابری انسان‌ها تاکید دارد. وی در خاتمه تاکید کرد که در تطابق اسلام و دموکراسی بحثی نیست؛ مساله اساسی این است که حکومت نباید به دست بنیادگرایان بیافتد.

دکتر "خالد ابو الفاضل" به همراه دکتر "احمد صدری" استاد مردم شناسی، دکتر"جیمز دان هیو" رئیس اتحادیه خداشناسان و خانم "شانا پن" محقق و پژوهشگر دانشگاه برکلی برگزار کننده میز گرد عصر بودند و کوشیدند تصویری روشن از رابطه مذهب و دموکراسی ارائه کنند.

 دکتر جیمز دان هیو رئیس اتحادیه خداشناسان با تاکید بر اینکه مذهب روح دموکراسی است گفت: مذهب به تعمیق دموکراسی کمک می کند. او گفت،نمی توان از هویت سخن گفت ولی از مذهب صحبت نکرد، مذهب بیان کننده هویت فردی وجمعی است و دموکراسی نقش هماهنگ کننده ارزش‌های مختلف در پروسه زمان را عهده دار است.

 به گفته جیمز دان هیو، مذهب و دموکراسی سه اصل مشترک دارند. او برابری اجتماعی، برابری در برخورداری از آزادی و برابری در برخورداری از امکانات را سه مشخصه مذکور دانست و اضافه کرد:«اخلاق برپایه مذهب بنا شده است و مذهب در پیشبرد دموکراسی موثر بوده است.» جمله پایانی سخنان جیمز این بود که دموکراسی به گروه‌های مذهبی اجازه مخرب بودن نمی دهد، اینها به نام مذهب نمی توانند به اعمال خشونت بپردازند.

 مخالف حکومت علمای مذهبی هستم

در ادامه خانم شانا پن، محقق و پژوهشگر دانشگاه برکلی در بیان ارتباط مذهب و دموکراسی به بررسی گذار جامعه لهستان به دموکراسی پرداخت. او گفت:«مذهب و عدم خشونت مهمترین نقش را در گذار لهستان به دموکراسی ایفا کرده است. »

 خانم پن با توضیح اینکه ترکیب جمعیتی لهستان را ادیان مختلف تشکیل داده است، افزود، مسیحیان با شعار صلح و آزادی پایه گذار انقلابی شدند که این کشور را به سمت دموکراسی کشاند ولی انحصار طلبی کلیسا و مخالفت علمای مسیحی با ازادی بیان و انتقاد نسبت به ارزش‌های کاتولیک جامعه لهستان را دچار مشکلی به نام دموکراسی مذهبی کرد.

 اظهارات این محقق دانشگاه برکلی در مهمترین جمله آن می توان اینگونه خلاصه کرد:" مخالف حکومت علمای مذهبی هستم".

دکتر احمد صدری آخرین سخنران این میزگرد بود که با انتقاد به مدرنیته ستیزی دکتر سید حسین نصر آغاز شد. دکتر صدری گفت:« اینکه ما اینجا می توانیم آزادانه صحبت کنیم ماحصل وجود دولت مدرن در این کشور است، مدرنیته ما را به اینجا رسانده است. اگر جامعه امریکا اینقدر مذهبی است این ماحصل مدرنیته است ، چرا ما در فرانسه اینقدر مذهب را پر رنگ نمی بینم؟ دولت مدرن امریکا اجازه داده هرکس هرگونه می خواهد فکر کند وسخن بگوید.»

 دکتر صدری با تاکید بر ضرورت جدایی نهاد دین از نهاد قدرت گفت:«هرکجا مذهب به قدرت رسیده، مخرب عمل کرده است. مذهب می تواند به دموکراسی کمک کند ولی نمی تواند قدرت را در اختیار بگیرد.» این استاد دانشگاه، حکومت ها را همواره در حال زوال دانست وگفت چرا مذهب باید با چیزی آمیخته شود که رو به زوال است. مذهب رابطه انسان با خداست ونباید با حکومت آمیخته شود .

 در ادامه، یکی از خانم‌های حاضر در جلسه پرسید، هرگاه مرز میان مذهب و حکومت کم‌رنگ شده، زنان بیشترین آسیب را دیده اند، چرا حقوق زنان اینگونه در چنین حکومت‌هایی خدشه دار می‌شود؟» دکتر خالد ابو الفاضل در پاسخ گفت، آنچه باعث می شود حقوق زنان پایمال شود، تلفیق مذهب و دموکراسی نیست بلکه حس دیکتاتوری حاکمانی است که خود را در جایگاه خدایی فرض می کنند. وقتی انسان خود را در این جایگاه می بیند واعمال قدرت می کند حکومت او با ظلم آمیخته می‌شود. برنامه پایانی سمینار به گفت و شنود با دکتر هاستن اسمیت استاد دانشگاه ام آی تی امریکا اختصاص داشت.

محمد تهوری
m_tahvori@yahoo.com