نگرانی از رقابت تسلیحاتی در خاورمیانه

حسین علوی

هیأتی از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به سرپرستی اولی هایونن، معاون این آژانس وارد ایران شده تا درباره آن‌چه «ابهامات جدید در فعالیت‌های اتمی ایران» نامیده می‌شود، با مقامات مسؤول ایرانی گفت و گو کند.

در گفت و گویی با دکتر محسن مسرت، استاد دانشگاه و کارشناس مسایل انرژی در آلمان، ابتدا درباره‌ی این نگرانی‌های احتمالی ایران پرسیدم:

طبیعی است که ایران و اکثر کشورهای منطقه می‌توانند و به عقیده من باید نگرانی داشته باشند. با توجه به وجود تسلیحات هسته‌ای اسراییل و هم‌چنین پاکستان و روسیه؛ و علاوه بر آن کلیه ظرفیت‌های تسلیحاتی آمریکا که در منطقه در اطراف ایران و در اقیانوس هند وجود دارند.

آیا این نگرانی‌ها می‌تواند در منطقه مشترک باشد و اگر چنین باشد، راه حل سیاسی آن چیست؟

مشترک برای کشورهایی است که در حال درگیری با ایالات متحده هستند یا با اسراییل، اختلاف منطقه‌ای دارند. این به‌خصوص برای ایران صدق می‌کند؛ ولی نه برای اکثر کشورهای عربی که در مقابل اسراییل ساکت هستند و مشکل مهمی نمی‌بینند؛ ولی با وجود این احساس ناامنی می‌کنند.

عربستان سعودی این مسأله را تا به حال عنوان کرده؛ ولی اکثر این کشورها با ایالات متحده همکاری می‌کنند و به همین دلیل هم چندان مشکل امنیتی با غرب و با اسراییل، به لحاظ نزدیکی‌شان با ایالات متحده ندارند؛ مسأله‌ای که در مورد ایران صدق نمی‌کند.

آیا برای ایران راه حل سیاسی، همان طور که تا به حال از سوی برخی تحلیلگران در موردش صحبت شده، گفت و گوی مستقیم با آمریکاست؟ یا این‌که در خود منطقه تلاش‌های جدی دیگری می‌تواند در این زمینه صورت گیرد؟

من فکر می کنم مشکل امنیتی ایران و منطقه، یک مشکل ساختاری است و راه حل دراز‌مدتش هم احتیاج به یک جواب دراز‌مدت دارد.

اولی هایونن، معاون آژانس بین‌المللی انرژی اتمی وارد ایران شده تا با مقامات مسؤول ایرانی گفت وگو کند

البته در این زمینه در ایران هم بحث‌هایی مطرح شده است. از جمله آیت‌الله رفسنجانی چند هفته پیش مطرح کردند که امنیت منطقه باید از درون خود منطقه تعریف شود و این حرفی کاملاً صحیح است.

پیشنهادی که از جانب ایشان و اطرافیان‌شان مطرح شده، به این ترتیب است که یک شورای امنیتی مشترک در کشورهای آسیای جنوب غربی تشکیل شود. این ایده البته در ایران هنوز آن حالت داغی را پیدا نکرده که درباره‌ آن جناح‌های دیگر هم اظهار نظر کنند.

ولی این یکی از ایده‌هایی است که به عقیده من راه حل دراز‌مدت برای خلع سلاح هسته‌ای نیست. چون کشورهای جنوب غربی آسیا، شامل اسراییل و فلسطین و مصر نمی‌شود و این خطر وجود دارد که این پیشنهاد آیت‌الله رفسنجانی تبدیل به یک نوع مسابقه تسلیحاتی جدید شود.

این راه حل دراز‌مدت، خلع سلاح هسته‌ای نیست و به عقیده من می تواند و لازم است که برای امنیت مشترک، خاورمیانه به عنوان منطقه مطرح شود. در این صورت دولت‌های مخالف مجبور می‌شوند در این چارچوب، راجع به امنیت مشترک صحبت کنند و این شرط اول از بین بردن مخاصمات و تهاجمات احتمالی است.

کشورهای مخالف مثل ایران و اسراییل که الان علیه همدیگر هستند، باید در نهایت امر، راجع به یک امنیت جدید در منطقه صحبت کنند که ترس و وحشت هر دو طرف از این‌که یک طرف ممکن است خطر نابودی برای طرف دیگر باشد، از بین برود.

یکی از مسایلی که در رابطه با نگرانی‌های امنیتی در منطقه مطرح می‌شود، پیوند استفاده از انرژی هسته‌ای با خطر گسترش تسلیحات هسته‌ای است. در این زمینه هفته گذشته کنفرانسی هم در آلمان برگزار شد. آیا راه حل نزدیکی برای تفکیک این دو مسأله از یکدیگر وجود دارد؟

متخصصین عقیده دارند که چنین راهی از نظر تکنیکی امکان ندارد. هر کشوری که صاحب فن‌آوری هسته‌ای شود و در خط وسیعش یعنی تغلیظ اورانیوم قرار بگیرد، این کشور توانایی تولید تسلیحات اتمی را دارد.

چون این یک واقعیت است که اصولاً سازمان انرژی اتمی تشکیل شد که از یک طرف این سازمان در سطح بین‌المللی و حقوق بین الملل ضامن گسترش انرژی اتمی در کل جهان شود و از طرف دیگر مانع از این شود که اکثر کشورها، به جز آن پنج کشوری که از حق وتو برخوردار هستند، بتوانند تسلیحات اتمی درست کنند.

نقش سازمان انرژی اتمی، گسترش فن‌آوری هسته‌ای است؛ اما در سطح انرژی. تفکیک این مسأله از نظر فنی عملی نیست و متخصصان معتقدند که با گسترش انرژی اتمی و فن‌آوری هسته‌ای در سطح جهانی، این خطر بیشتر خواهد شد.

متأسفانه وضع به این ترتیب است که کشورهای صاحب فن‌آوری انرژی اتمی به‌خصوص ایالات متحده، انگلستان، آلمان و فرانسه مایل به گسترش انرژی هسته‌ای هستند.

البته آلمان نمی‌تواند جزو کشورهای تولیدکننده و صادرکننده باشد؛ به خاطر این‌که آلمان از نظر سیاست داخلی تصمیم به خارج شدن از دایره انرژی هسته‌ای گرفته است. ولی ایالات متحده و فرانسه شدیداً در رقابت هستند که در سطح جهانی انرژی هسته‌ای را گسترش دهند.

تغییر آب و هوا به خاطر استفاده از منابع فسیلی انرژی و تولید گازکربنیک، کشورها را مجبور می‌کند تا به دنبال انرژی‌های جایگزین بروند.

بحث در سطح دنیا بر این است که این انرژی‌های جایگزین انرژی‌های خورشیدی هستند؛ ولی کشورهایی که دارای فن‌آوری اتمی و صنایع هسته‌ای در سطح جهانی هستند، کوشش می‌کنند که از این فرصت تاریخی به نفع خود و به نفع رشد این صنایع در سطح جهانی استفاده یا سوء استفاده کنند.

به همین دلیل این خطر کاملاً محسوس است. اخیراً کنفرانسی برگزار شده و این کنفرانس هدفش این بود که با توجه به وجود چنین خطری، چگونه می‌شود مانع از این شد که همان مشکلی که الان با ایران به وجود آمده، با بسیاری از کشورهای دیگر هم به وجود بیاید.