«پاسخ مناسب به فیلم فتنه، بحث و گفتگو است»

واکنش‌ها نسبت به تولید و انتشار فیلم «فتنه» توسط خیرت ویلدرس، نماینده‌ مجلس هلند، هم‌چنان در رسانه‌ها و محافل مذهبی و سیاسی جهان ادامه دارد. از سوی دیگر در اجلاس اخیر شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد، قطعنامه‌ای در مورد ممنوعیت هتک حرمت از ادیان، مطرح و تصویب شده است.

در بحث پیرامون فیلم «فتنه» بررسی مسأله هم از زاویه آزادی بیان و هم از زاویه نقض حقوق بشر و مسأله دامن زدن به خشونت، از جنبه‌های مهم این این بحث بوده‌اند. در همین رابطه گفت‌وگویی داشتم با دکتر عبدالکریم لاهیجی نایب‌رییس فدراسیون بین‌المللی جوامع دفاع از حقوق بشر، که دراجلاس اخیر شورای حقوق بشر نیز شرکت داشته است. ابتدا از عبدالکریم لاهیجی، دستور کار اجلاس اخیر شورای حقوق بشر سازمان ملل را جویا شدم:

دکتر عبدالکریم لاهیجی، نایب‌رییس فدراسیون بین‌المللی جامعه‌های حقوق بشر

اجلاس حقوق بشر که معمولاً در ماه مارس هر سال تشکیل می‌شود، بیشتر برنامه‌اش در چارچوب گزارش‌های گزارشگران ویژه‌ی سازمان ملل است. می‌دانید که در کمیسیون سابق حقوق بشر و شورای کنونی حقوق بشر، دو نوع گزارشگر ویژه هست.

یک نوع گزارشگرانی هستند که برای رسیدگی به وضعیت حقوق بشر در یک کشور انتخاب می‌شوند که خب متأسفانه چهار سال است که دیگر یک چنین گزارشگری درباره‌ی ایران وجود ندارد؛ ولی در مورد برخی از کشورها هم‌چنان این گزارشگرها وجود دارند.

نوع دیگر، گزارشگرانی هستند که به آن‌ها می‌گویند گزارشگران موضوعی. یعنی راجع به یکی از مسایل مربوط به حقوق بشر مثل شکنجه، حقوق زن، حقوق کودک، بازداشت خودسرانه و اعدام‌های غیرقضایی، رسیدگی و گزارش ارائه می‌کنند. یعنی ۱۵-۱۴ مورد هست که به این‌ها مسایل موضوعی حقوق بشر می‌گویند و گزارشگرانی برای رسیدگی به وضعیت این نوع آزادی و این بخش از حقوق بشر در کشورهای گوناگون، فارغ از نوع حکومت‌هایشان انتخاب می‌شوند.

مثلاً در دو هفته‌ی پیش نوبت این بود که گزارشگر مربوط به آزادی عقیده و بیان و مسائل مربوط به مدافعان حقوق بشر، گزارش خودش را به شورای حقوق بشر بدهد و در ارتباط با نمونه‌هایی که او ارائه می‌دهد، یعنی این‌که در طی یک سالی که مدت مأموریتش بوده، توانسته است به چه کشورهایی برود، و این‌که وضع این آزادی‌ها و حقوق بشر در آن کشورها را چگونه یافته است.

مسلم است که در مورد این گزارش، هم ما سازمان‌های حقوق بشر اجازه‌ی اظهار نظر داریم و هم آن کشوری که موضوع مورد بحث در گزارش آن گزارشگر است.

در این اجلاس گویا قطعنامه‌ای هم در مورد ممنوعیت هتک حرمت ادیان مطرح و تصویب شده است و این تقریباً هم‌زمان است با تولید و انتشار فیلم «فتنه» در هلند که اکنون بر روی اینترنت قرار گرفته و از زاویه‌ی حقوق بشر مورد بحث فراوان است. اگر بخواهیم از این زاویه نگاهی به این فیلم و تولیداتی از این دست بیندازیم، شما چه ارزیابی‌ای دارید؟

ببینید؛ متأسفانه شورای حقوق بشر و کمیسیون سابق حقوق بشر، سال‌هاست که عرصه‌ی یک نوع رودررویی و مقابله و معارضه‌ی سیاسی و جناح‌بندی شده است. یعنی اگر در سال‌های گذشته، سال‌های قبل از فرو ریختن دیوار برلین، در دوران جنگ سرد و دنیای دوقطبی، کمیسیون حقوق بشر و مجمع عمومی سازمان ملل، عرصه‌ی رودررویی و تقابل شرق و غرب بود، اکنون متأسفانه عرصه‌ی تقابل و رودررویی شمال و جنوب شده است.

یعنی کشورهای شمال در یک جبهه هستند؛ کشورهای جنوبی در یک جبهه. و خب، آن‌جاست که اصلاً مسأله‌ی حقوق بشر، مسایل عینی مربوط به وضعیت حقوق بشر، متأسفانه قربانی همین تقابل و رودررویی و تسویه‌حساب‌ها می‌شود.

در شورای حقوق بشر هم با توجه به این‌که تقسیم‌بندی قاره‌ای است، متأسفانه اکثریت با کشورهای جنوب است. البته از نظر جنوب بودن نمی‌گویم؛ برای این‌که من و شما جزو کشورهای جنوب هستیم؛ بلکه از این نظر می‌گویم که دولت‌هایی که بر این کشورها حکومت می‌کنند، دولت‌هایی نیستند که منتخب و برخاسته از رأی آزاد مردمشان باشند.

بنابراین می‌دانیم که چه حکومت‌هایی بر این کشورها حکومت می‌کنند! بخصوص با کارنامه‌ی بسیار زشتی که بزرگ‌ترین دموکراسی دنیا، یعنی آمریکا، طی سال‌های اخیر از حقوق بشر و وضعیت حقوق بشر، چه در خود آمریکا و بخصوص در کشورها و مناطقی که زیر اشغال آمریکا هستند، بویژه عراق، از خودش ارائه داده است.

این‌جاست که در مورد همین قطعنامه‌ای هم که اشاره کردید، یک رودررویی اکنون هست؛ برای این‌که آزادی مذهب را در برابر آزادی بیان قرار بدهند و بنابراین بخواهند روز به روز عرصه‌ی آزادی بیان را محدودتر کنند و آن‌جایی که در هر حال آزادی بیان ممکن است اصطکاکی یا تقابلی با آزادی مذهب و معتقدات مذهبی پیدا بکند، آزادی بیان را محدود بکنند.

این‌جاست که این قطعنامه توسط کشورهای اسلامی، چه آفریقایی چه آسیایی، به شورا تسلیم می‌شود و آن‌جا در ترکیبی که پس از رأی‌گیری ملاحظه می‌کنید، می‌بینید که کشورهای دموکراتیک به این قطعنامه رأی مخالف دادند؛ ولی چون اکثریت با آن کشورها بود، قطعنامه به تصویب رسیده است.

چرا کشورهای دموکراتیک به این قطعنامه رأی مخالف دادند؟ برای این‌که می‌دانند این یک بهانه و دستاویزی‌ برای محدودکردن آزادی بیان است.

مسلم است که در پشت این فیلم هم یک مقدار انگیزه‌ها و داعیه‌های سیاسی، عقیدتی‌، ایدئولوژیک و حتی می‌شود گفت اجتماعی‌ ­ اقتصادی خوابیده است. می‌دانید که کشورهای اروپایی هم سیاست بسیار خشن و از هر جهت مخالف اصول، نه فقط حقوق بشر، بلکه می‌توانم بگویم مخالف کنوانسیون‌ها و عهدنامه‌هایی که این کشورها در سال‌های پنجاه و شصت (میلادی) و از جمله کنوانسیون ژنو راجع به مسأله‌ی پناهندگی پذیرفته‌اند، دارند.

متأسفانه درهای اروپا را در پذیرش پناهنده و مهاجر، می‌خواهند روز به روز سفت‌تر و محکم‌تر بکنند. خب همین مسأله باعث شده است که یک مقداری مقالات و فیلم‌های تحریک‌آمیز برای ایجاد درگیری‌های اجتماعی هم تولید بشود و خلاصه باعث بشود که این سیاست ضد مهاجرت و ضد خارجی‌ها را تشدید بکنند. چنان‌که این امر در بسیاری از کشورها از جمله دانمارک و هلند که در این سال‌های اخیر که این دست درگیری‌های قومی‌ ­ مذهبی در آن‌جا بیشتر بوده، تشدید شده؛ و می‌دانید که متأسفانه منجر به قتل ونگوگ، فیلم‌ساز هلندی هم شده است و همان طور که گفتم باعث شده است که دولت‌ها قوانین و مقررات را شدیدتر بکنند.

به این ترتیب و با این ارزیابی می‌شود نتیجه گرفت که چنین برخوردی با ادیان، دارای انگیزه‌های سیاسی معینی هست و فضایی را می‌سازد که هم روی آزادی بیان تأثیر می‌گذارد و هم روی محدود کردن مسأله‌ی مهاجرت از کشورهای جنوب؟

مسلم است که این گونه فیلم‌ها و این گونه مقاله‌ها، اگر برای ایجاد تشنج‌های اجتماعی، برای ایجاد و تشدید کینه‌های قومی و کینه‌های مذهبی باشد، نه فقط با موازین حقوق بشر، که با ماده‌ی ۱۹ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی نیز مخالف است؛ که می‌دانید که به طور علنی می‌گوید که تبلیغ و ترویج جنگ و کینه‌های نژادی و قومی ممنوع است.

خب، بنابراین مسلم است که اگر یک اثر هنری، یک سخنرانی، با چنین انگیزه‌هایی صورت بگیرد، آن‌جا دیگر نمی‌شود گفت آزادی بیان؛ آن‌جا سوءاستفاده از آزادی بیان است.

در این‌جا اگر از زاویه‌ی حقوق بشر بخواهیم برخورد بکنیم، چه واکنشی در قبال این رفتار و این گونه برخورد با ادیان می‌تواند مناسب باشد که در حقیقت خود آن واکنش باعث تولید خشونت جدید نشود؟

عکس‌العمل و بازتاب این عمل اگر متأسفانه تبدیل بشود به آدم‌کشی، به اعمال خشونت و به تکفیر کسانی که وارد یک چنین بحث و گفت‌وگویی شده‌اند با جامعه یا گروهی که در مقابل خودشان می‌بینند، خب نه فقط آن‌ها کاملاً به چنین تله‌ای می‌افتند و به ایجاد تشنج در جامعه بیشتر کمک می‌کنند، بلکه می‌توانم بگویم که آن نگرانی‌هایی را که انگیزه‌ی ساختن یک چنین آثاری بوده، تشدید می‌کنند.

یعنی وقتی در کشوری مثل هلند، یک فیلم‌ساز را گروه‌های انتگریست و گروه‌های ارتجاعی، فقط به خاطر ارائه و ابراز یک فیلم می‌کشند، خب بنابراین این تا حدودی نشان می‌دهد که یک چنین فکری و یک چنین ایدئولوژی برای آن جامعه ممکن است تولید خطر بکند.

بنابراین، راهی که ما به‌عنوان حقوق‌دان و به‌عنوان مدافع حقوق بشر پیشنهاد می‌کنیم، یکی این است که آن‌ها هم وارد یک نوع بحث و گفت‌وگو با نویسندگان یک چنین مقالات، ایرادکنندگان یک چنین بیانات، فیلم‌سازها و سناریست‌هایی که یک چنین فیلم‌هایی می‌سازند، بشوند.

یعنی که اگر مثلاً در این اثر اخیر گفته شده است که اسلام دین تجاوز و خشونت است، آن‌ها هم یک فیلم بسازند درست عکس این. مثلاً بگویند که اکنون در کشورهای اسلامی، آیا اصولاً قدرت‌های اسلامی بیشتر ایجاد خشونت و جنگ و خون‌ریزی می‌کنند، یا غیر اسلامی؟

نمونه‌اش مثلاً عراق. اکنون روزی نیست که در عراق پنجاه تا، شصت تا، صد تا آدم کشته نشود. چگونه این طور شده است؟ آیا جامعه‌ی عراق از داخل منفجر شده است؟ این را فارغ از این‌که نوع حکومت قبلی عراق چه بوده است، می‌گویم. یعنی ظرف پنج سال اخیر چرا جامعه‌ی عراق به وضعیتی رسیده است که اکنون روزی پنجاه، صد، دویست نفر در آن‌جا جان خودشان را از دست می‌دهند. یا در فلسطین، در سرزمین‌های اشغالی، در اسرائیل و دیگر جاهای دنیا.

عکس‌العمل دوم این است که وقتی یک آزادی از حد و مرزش آن طور که در میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی هست، تجاوز می‌کند و به آزادی دیگری لطمه و صدمه وارد می‌آورد، یعنی آن چیزی که ما به آن می‌گوییم توهین و افترا که در قوانین تمام کشورها وجود دارد، آن‌جا باید به دادگاه مراجعه بکنند. یعنی آن کسانی که فکر می‌کنند به عقیده‌شان، به مذهب‌شان، به حیثیت‌شان، به کرامت‌شان توهین شده، آن‌ها هم می‌توانند به دادگاه آن کشورها رجوع بکنند.

آن‌جا دادگاه است که قضاوت می‌کند که آیا این اثر هنری از آن حدود و مرزهایی که در میثاق بین‌المللی حقوق مدنی هست و هم‌چنین در اکثر کشورها، چه در قوانین مطبوعاتی‌شان چه در قوانین اجتماعی‌شان در ارتباط با ایجاد مزاحمت، توهین نسبت به حقوق و آزادی دیگران است، آیا از این حد و مرزها گذشته است یا نه. یعنی آن‌جا دادگستری بتواند نسبت به این مسأله داوری بکند.