آفتاب در چهارسوی کهکشان‌ها می‌تابد

فرنگیس محبی

بی‌شک می‌توان گفت دکتر فیروز نادری، یکی از موفق‌ترین دانشمندان جهان در زمینه فضانوردی است. پروژه‌ای که دکتر نادری در پنج سال گذشته مدیریت‌اش را در سازمان ملی هوانوردی و فضانوردی (ناسا) بر‌عهده داشت، چند ماه پیش پس از ارسال کاوشگرانی به مریخ، وجود آب در آن سیاره را به اثبات رساند.

هم‌اکنون هم در راس مرکز موتور جت ناسا، پروژه‌ای دیگر برای یافتن شواهد زندگی در سیاره مریخ را دنبال می‌کند. با دکتر نادری درباره‌ی کشف مریخ و لحظه‌ی پیدایش آب و احتمال زندگی گفت و گو کردم.

از وقتی که در سال ۲۰۰۰، رییس آن پروژه شدم، تاکنون پنج سفینه به مریخ فرستادیم که از آن‌ها سه سفینه در سطح مریخ نشسته‌اند و دو سفینه دور مریخ بودند. هر کدام از این‌ها مقداری اطلاعات به ما می‌دهند. آن‌چه فعلاً می‌دانیم این است که در سال گذشته در مریخ، آب روان وجود داشته، اما آخرین بار آب را به‌صورت یخ پیدا کردیم.

مثل گذشته نبود که بگوییم در گذشته و در یک تاریخی در مریخ آب بوده است. در حال حاضر آب را پیدا کردیم و به این خاطر مهم است که در کره زمین هر جا که آب روان وجود دارد، حیات هم وجود دارد. اما تا حالا نتوانستیم بیولوژی (زیست) را به هر نوعی حتی به حالت موجودات تک ‌سلولی در سطح مریخ پیدا کنیم و آن برنامه هنوز ادامه دارد.

برنامه‌ی آینده‌ی ما این است که در سال ۲۰۱۰ با یک خودروی بسیار بزرگ‌تر تقریباً به حجم یک ماشین معمولی در کره‌ زمین، که با نیروی اتمی کار خواهد کرد، در سطح مریخ خواهیم نشست. دیگر دنبال آب نیستیم چون می‌دانیم آب وجود داشته است. حالا دنبال مولکول‌های اورگانیک (بنیانی) هستیم که ممکن است به نوعی به حیات، چه در گذشته و یا حال ربط پیدا کند.

دکتر فیروز نادری، یکی از موفق‌ترین دانشمندان جهان در زمینه فضانوردی

قبل از این‌که شما مسوول این پروژه شوید و مدیریت آن را برعهده بگیرید این پروژه ناکام ‌ماند‌. شما چه کار متفاوتی انجام ‌دادید؟

اصولاً رفتن به مریخ کار مشکلی است. در هر صورت این امکان وجود دارد که هر دفعه من یا کس دیگری به مریخ برویم موفقیت‌آمیز نباشد، ولی مسایل زیادی بود. اگر انگشت روی چیزی بگذارم، این بود که با بودجه‌ای که شاید می‌توان فقط یک سفینه ساخت، سعی کردیم دو سفینه بسازیم و اشتباهاتی در آن پیش آمد.

شما موفقیت‌های بسیاری هم در ناسا به دست آوردید که به‌خاطر آن جوایز بسیاری هم گرفتید. مثل مدال مدیریت ممتاز، مدال خدمت برجسته و مدال کمک به ترویج تنوع فرهنگی در آمریکا، که شما را در کنار بیل کلینتون، هنری کسینجر، باب هوب و دیگر صاحب‌نامان قرار داده است. ولی از دید خودتان جالب‌ترین پروژه‌‌ای که در ناسا روی آن کار کردید چه بود؟


حدود ۲۹ سال است که در ناسا کار می‌کنم در «جی‌پی‌ال» (لابراتوار موتور جت) که یکی از بخش‌های ناسا است. از همه‌ی کارهای‌ام لذت بردم ولی کاری که بیشتر از همه به قلب من نزدیک‌تر است، همان نشستن در سطح مریخ در سال ۲۰۰۴ با کاوشگر «روح و فرصت» بود. برای من از همه‌چیز جالب‌تر بود و خاطره‌ای که از آن دارم از بقیه پروژه‌ها عزیزتر است.

ناسا تاکنون سرمایه‌گذاری‌های زیادی برای کشف کره مریخ کرده است. به‌طوری‌که از هزینه‌های پروژه‌های دیگرش هم زده است. حالا که با همت شما شواهد وجود آب و زندگی و یخ در این سیاره پیدا شده، به چه معناست و در آینده بشر چه تاثیری خواهد داشت؟

فعلاً اثری از زندگی در مریخ پیدا نکردیم. فقط آب پیدا کردیم که یکی از لزومات زندگی است و این کار خیلی آهسته آهسته و قدم به قدم پیش خواهد رفت. اگر به این برگردید که زندگی در کره زمین چگونه به‌وجود آمد، یعنی کره زمین که ۴.۵ میلیارد سال پیش فقط یک دنیای شیمیایی بود و فقط اتم و مولکول و غیره وجو داشت. بیولوژی (زیست)‌‌، سلول و موجوداتی که بتوانند از خودشان بازسازی کنند و تکامل پیدا کنند، وجود نداشت.

صحبت بر سر این است که این شرایطی که در کره زمین بوده، یعنی از یک دنیای کاملاً شیمیایی به یک دنیای بیولوژی (زیست) برود، فقط منحصر به کره زمین است و یا این شرایط جاهای دیگر هم پیدا می‌شود؟ اگر منظومه شمسی خودمان را در نظر بگیریم اولین جایی که نگاه می‌کنیم، فرض کنیم مریخ، آثاری از حیات در آن پیدا می‌شود.

یعنی حداقل دو بار این شرایط در جای بسیار کوچکی در دنیا که منظومه شمسی باشد، اتفاق افتاده است، بنابراین وقتی این را با حجم کل کیهان مقایسه می‌کنیم، می‌بینیم در یک منطقه‌ی بسیار کوچکی دو دفعه حیات به‌وجود آمده است.

بنابراین شانس این‌که حیات در دنیا یک چیز پیش پا افتاده‌ای باشد، احتمال خیلی بیشتری خواهد بود. احتمال هست در جاهای دیگر حیات به‌وجود آمده باشد و حتی ممکن است به‌ صورت تکامل پیدا کرده‌ای، بهتر از ما به‌وجود آید.

همچنین در این مقطع در جست‌وجوی کارهای فضایی و پیدایش حیات در جاهای دیگر، خواه ناخواه تکنولوژی‌هایی به‌ دست خواهیم آورد که در زندگی‌ ما در کره‌ی زمین تاثیر بسیاری می‌گذارد. در زندگی روزمره‌، طب، ارتباطات.

بنابراین ما از دو طرف بهره می‌گیریم. این‌که بالاخره می‌‌بینیم پشت این دنیا چه است، چطور بافته شده و محتویات آن چیست؟ آیا کسانی مثل ما هم در جاهای دیگر وجود دارند یا خیر؟ و دیگر آن‌که در این راه به زندگی امروز و فردا و بچه‌های نسل آتی هم کمک می‌کنیم. این بهره‌ی کارهای فضایی است.

سفینه فونیکس بر سطح سیاره مریخ / عکس:سایت آفتاب

آیا هیچ شواهدی وجود داشته که کسانی در کرات دیگر زندگی می‌کنند یا بوده‌اند؟

تنها چیزی که می‌توانید داشته باشید یک استدلال آماری است، نه چیزی که مشاهده کرده باشیم یا علایمی دیده باشیم.

بنابراین من شخصاً یا کسانی که با من کار می کنند به جریان «UFO»، کسانی که می‌گویند به کره زمین آمدند، اعتقادی نداریم.


از لحاظ آماری می‌توانیم بحث کنیم، چون در کهکشانی که ما هستیم‌، حدود ۱۰۰ میلیارد ستاره مثل آفتاب ما وجود دارد و ۱۰۰ میلیارد کهکشان هم وجود دارد.

اگر این‌ها را با هم ضرب کنید، دلیلی ندارد که خورشید ما در دنیا تنها ستاره‌ای باشد که دور آن کره‌هایی می‌چرخند. و یکی از آن کره‌ها موقعیتی دارد که در آن آب، جو و حرارت متعادل است که توانسته در آن حیات به‌وجود بیاورد. دلیلی ندارد که کره زمین تنها جایی در این دنیا باشد که این شرایط برای آن پیش آمده باشد.

قدم بعدی ناسا درمورد سیاره مریخ چیست و بشردر چه آینده‌ای می تواند از این کشف ناسا بهره ببرد؟

الان روی پروژه‌ای کار می‌کنیم که سفینه دیگری را به مریخ بفرستیم و تقریباً تا یک ‌سال دیگر آن را به سطح مریخ پرتاب می‌کنیم و یک‌ سال هم در راه خواهد بود و بنابراین حدود دو سال دیگر در سطح مریخ خواهیم نشست.

این دفعه دوربینی با خودمان حمل نمی‌کنیم که نگاه کنیم آیا در سطح مریخ موجوداتی می‌خزند یا راه می‌روند یا غیره‌، بلکه به دنبال این هستیم که آثار شیمیایی پیدا کنیم که ممکن است به ما بگوید بازمانده‌ی یک فعالیت بیولوژی یا زیست است. در سال ۲۰۱۰ انجام خواهد شد.

در مورد آن‌که آیا ممکن است ما روزی به مریخ برویم. در آینده‌ای نزدیک رخ نخواهد داد، حدس نمی‌زنم قبل از ۲۰۵۰ یعنی حدود ۴۰ سال دیگر بتوانیم به مریخ برویم‌. پولش وجود ندارد و تکنولوژی‌اش را هم فعلاً نداریم.

این‌که چه منفعتی دارد، این را باید در تاریخ طولانی‌تر در نظر بگیرید که وضع کره زمین در ۵۰۰ یا ۱۰۰۰ سال دیگر چه خواهد بود و ما با کره زمین چکار کردیم و وضع آن را چگونه پیش آوردیم. آیا قابل زیست است یا نه.

آیا امکان دارد سیاره‌هایی که ممکن است به زمین برخورد کند، به کلاً نسل انسان را از کره زمین بردارد‌؟ بنابراین در یک دید طولانی‌تر، اگر بتوانیم در نزدیکی خودمان محل دیگری برای زندگی پیدا کنیم منافع آن چیز واضحی است.

چند سوال درمورد خود شما می‌پرسم. اهل شیراز هستید و قبل از انقلاب هم در سن ۱۸ سالگی به آمریکا آمدید و بیشتر زندگی‌تان را هم در آمریکا گذراندید. مثل این‌که در انجمن‌های ایرانی آمریکایی هم همکاری دارید. در این مدت به ایران هم رفتید؟

حدود ۴۴ سال پیش به آمریکا آمدم و در عرض این ۴۴ سال دو بار به ایران رفتم. یک سفرم بین دوره‌ی فوق لیسانس و دکترا بود که در تابستان سال ۷۲ به ایران رفتم و در سال‌های آخر دکترایم، از تلویزیون ایران یک بورس تحصیلی گرفتم و تعهد کردم زمانی که دکترایم تمام شد به ایران بروم و سه سال در قبال آن بورس تحصیلی کار کنم.

سال ۷۶ تا ۷۹ آن سه سالی بود که در ایران بودم و در مرکزی به اسم مرکز سنجش از دور کار کردیم که به توجه به کره زمین و منابع آبی و کشاورزی و غیره از راه ماهواره برمی‌گشت.

بعد به انقلاب برخورد کرد و آقایی که رییس موسسه ما شد، آقایی از انقلابیون به اسم آقای قطب‌زاده بود. ایشان علناً به ما گفتند که لازم‌تان نداریم و لازم نیست که در ایران باشید.

ایشان به خیلی از کسانی که در دانشگاه‌ها درس می‌دادند و غیره، گفتند احتیاجی به شما نداریم و بروید. در هر صورت من آن سال به آمریکا برگشتم و همان سال هم وارد ناسا شدم.

اما درباره‌ی انجمن‌های ایرانی‌تبار که در آمریکا زندگی می‌کنند. به نظر من باید سوای از کارهای علمی که انجام می‌دهیم کارهایی هم برای جامعه خودمان بکنیم. شاید نزدیک به یک میلیون ایرانی آمریکایی در آمریکا زندگی می‌کنند.

به‌خاطر جو سیاسی، یک مقدار وجهه ایرانی‌ها در دنیا آن طوری که باید و شاید برای کشوری که بیش از سه هزار سال تاریخ دارد، نیست و فکر می‌کنم هر کدام از ما باید سعی کنیم نسبت به توانایی‌هایی که داریم، ایران و ایرانی را بیشتر بشناسانیم. به‌خصوص در آمریکا که نگاه می‌کنم شاید بعضی از بهترین‌ها ایرانی‌تبار باشند. حدود یک سالی هست که در این سازمان که اسم آن «پایا» هست شرکت می‌کنم و همکاری دارم.

از بعد از انقلاب شما ایران نبودید؟ دل‌تان نمی‌خواست که بروید یا فکر می‌کردید که شرایط‌اش وجود نداشته است؟

متاسفانه با کاری که من در ناسا دارم و با جوی که فعلاً بین دو دولت هست، کار را برای من مقداری مشکل می‌کند.

مسلم است که علاقه دارم به ایران بروم. دوست داشتم می‌رفتم و با بسیاری از جوان‌های ایرانی که تماس می‌گیرند و یا ایمیل می‌فرستند، صحبت می‌کردم و اگر موقعیت‌اش بود سخنرانی‌هایی در ایران می‌دادیم.

با وجودی‌که شخصاً سعی کردم در موارد سیاسی خودم را داخل نکنم، ولی در هر صورت نمیتوانم در نظر نگیرم که الان روابط بین دو دولت متاسفانه خیلی خوب نیست، بنابراین یک سری اشکالاتی برای رفتن من به ایران وجود دارد و به همین دلیل هم تاکنون نرفتم.

با همکاری با یکی از سازمان‌های ایرانی هم دانش‌آموز اسپانسر می‌کنید. این‌طور است؟

یک گروهی اینجا هستند که سعی می‌کنند مقداری از آن چیزی را که خدا به آن‌ها داده است، به جامعه برگردانند. در ایران دانش‌آموزانی هستند که معدل ۲۰ دارند ولی تورم و خرج در ایران بالاست. و می‌توانید سعی کنید با یک پولی که واقعاً زیاد هم نیست یک دانش‌آموز خوب را در مدرسه نگه دارید.

بنابراین من هم از طرف سازمانی که اینجا هست سعی کردم به سهم خودم حداقل سه دانش آموز را در مدرسه نگه دارم و اسپانسر کردم و انشالله یکی از آن‌ها سال دیگر وارد دانشگاه خواهد شد. اگر این‌ها افراد موفقی بشوند، شاید اثر آن از هر کار علمی که برای ناسا می‌کنم مهم‌تر باشد.