در حاشیه‌ی جنایت سعادت‌آباد

بامداد راد

بر اساس سنت مطبوعات، در هر روزنامه‌ای بخشی با عنوان «حوادث» وجود دارد که ویژه‌ی انعکاس حوادثی است که به تازگی روی داده. بخش عمده‌ی از این صفحه با بازتاب وقوع جرایم روز پر می‌شود. وجود این صفحه که به نظر می‌رسد کهن‌ترین صفحه در پیشینه‌ی روزنامه‌نگاری باشد، نشان از پیشینه‌ی دور و دراز وقوع جرم و جنایت دارد.

به تاز‌گی اما، وقوع یک جرم در محدوده‌ی میدان کاج سعادت‌آباد تهران، بازتاب وسیعی میان رسانه‌ها داشته است. در این واقعه، دو نفر با یکدیگر درگیر شده و درگیری، به مضروب‌ساختن یکی از افراد با چاقو توسط فرد دیگر می‌انجامد. فرد زخمی، در برابر دید‌گان پلیس و مردم حاضر در صحنه، آن قدر خون بدن خود را از دست می‌دهد که جان می‌بازد.

جرم در محدوده‌ی میدان کاج سعادت‌آباد تهران

واقعه‌ی دیگری نیز نظیر همین رخداد، در جریان برگزاری یک جشنواره‌ی تئاتر روی داده است. در آن، افرادی که به داوری این جشنواره اعتراض داشته‌اند درگیر می‌شوند و یکی از آنها که هنرمند هم بوده، با چاقو مضروب می‌شود. او اما با انتقال به موقع وی به بیمارستان، از مرگ نجات می‌یابد.

صرف‌نظر از واکنش به رفتار مردم و پلیس، که از نخستین واکنش‌هایی بود که نسبت به این رخداد ابراز شد، یک نکته در مورد این جرایم وجود دارد که در مقایسه با انواع خبرهایی که از جنایات گوناگون منتشر می‌شود، حایز اهمیت است و آن، روندی است که آغاز شده و اوضاع اندک‌اندک به سویی پیش می‌رود که وقوع جرم‌هایی از این دست، در جامعه عادی شود. اینکه در یک نزاع، چاقو به کار می‌رود و قاتل در گفت‌وگو با رسانه‌ها، اصلاً از این عمل پشیمان نیست و درخواست اعدام می‌کند، بسیار نگران‌کننده است و خبر از فروپاشی بنیان‌های اخلاقی و قانونی در جامعه‌ای می‌دهد که بیش از هر چیز، انباشته از شعارهای خوشرنگ است.

پلیس ایران، بارها عملیات گوناگونی را برای سرکوب کسانی که آنها را «اراذل و اوباش» می‌خواند اجرا کرده است. هربار نیز، کوشیده با انعکاس رسانه‌ای این اقدامات، با بالابردن هزینه‌ی جرم به وسیله‌ی سرکوب خشن، ترس از انجام جرم را در جامعه نهادینه کند و در نهایت، از وقوع جرم بیشتر در جامعه جلوگیری کند. با این حال، وقوع جرم‌هایی از این دست نشان می‌دهد عملیات پلیس، آن ترسی را که مورد نظر بوده ایجاد نکرده است. در نتیجه راهکارهایی از این دست، تأثیری را که باید، بر کاهش وقوع جرم نگذاشته است.

در بروز چنین جرایمی، نقش محوری را دولت ایفا می‌کند؛ دولتی که به راهکارهای مقطعی، بیش از راهکارهای میان و بلندمدت بها می‌دهد و گمان می‌کند می‌تواند با سرکوب، بساط جرم و جنایت را از میان بردارد؛ دولت خوش‌خیالی که به آمارهایی از کاهش وقوع جرم دل خوش کرده است؛ آمارهایی که شاید حتی معتبر هم نباشند. این آمارها، با پذیرش اعتبار آنها، حتی اگر کاهش وقوع جرم را نشان دهند، بازهم بیانگر این نیستند که جرم از بین رفته است؛ چراکه نقل مکان جرم از سطح جامعه به زیر پوست آن، تنها نتیجه‌ی سرکوب است.

سرکوب «اراذل و اوباش»، نه تنها باعث از بین رفتن جرم نمی‌شود، بلکه آن را تبدیل به گسل خطرناکی می‌کند که وقتی بر اثر عوامل گوناگون فعال شود، چنین فاجعه‌ای را به بار می‌آورد. در این میان، نباید از خشونت عریان دولتی در سرکوب مخالفان در سال گذشته صرف نظر کرد؛ وقتی مأموران رسمی دولت، از خشن‌ترین شیوه‌ها برای پاسخ به اعتراضات استفاده می‌کنند و حتی تصاویری از استفاده از چاقو توسط لباس‌شخصی‌ها برای سرکوب وجود دارد، طبیعی است که قبح استفاده از چاقو در یک نزاع تا حد زیادی از بین برود.

اما به طور کلی، در وقوع یک جرم بیش از هر چیز باید به عوامل زمینه‌ساز آن رجوع کرد. اگر «اراذل و اوباش» پدید می‌آیند، دلیل آن، دولتی است که نتوانسته این انسان‌ها را به گونه‌ای تربیت کند که از جامعه جدا نیفتند و تربیت نادرست‌شان را با این شیوه‌ها به نمایش نگذارند. اگر دولت به جای این مقدار تأکید بر سرکوب، جامعه را با آموزش‌های بلندمدت زند‌گی شهروندی تربیت و فرهنگ‌سازی کند، اگر دولت به جای برنتافتن انتقاد، بکوشد با استفاده از همین انتقادات مشکلات جامعه را مدیریت و حل کند، با از بین‌رفتن زمینه‌های وقوع چنین جرایمی، که بر آموزش‌ندیدن و پایین‌آمدن آستانه‌ی تحمل مردم استوارند، خودبه‌خود تعداد «اراذل و اوباش» تا حد قابل توجهی کاهش می‌یابد و در ضمن، مشکلات فراوان آن‌قدر آستانه‌ی طاقت مردم را پایین نمی‌آورند که چاقو به بازیگر اصلی یک نزاع تبدیل شود و آن را خونین کند.

سوءمدیریت دولت فعلی، که در دولت پیش نیز وجود داشته و این‌بار مشکل بزرگی به نام عدم مشروعیت نیز با آن همراه شده است، مردم را گریبان‌گیر مشکلات فراوانی کرده که آرامش و سلامت روانی آنها را تهدید می‌کند. چنین تهدیدی، در شرایطی که مشکلات بزرگ‌تری با اجرای طرح آزادسازی قیمت‌ها در راه هستند، جامعه را دچار خطرهای نگران‌کننده‌ای، از قبیل فروپاشی کامل اجتماعی می‌کند که پیش‌درآمدهای آن، هم‌اینک نیز با وقوع چنین جرایمی دیده می‌شود.

فرمانده‌ی پلیس پیشگیری در واکنش به جنایت سعادت‌آباد، گفته بضاعت پلیس در همین حد است و نباید از آن انتظار بیشتری داشت. دولت ناپاسخگوی ایران در برابر تمام مشکلات چنین واکنش‌هایی بروز می‌دهد. یقین دارم در هر کشور دیگری چنین جنایتی به وقوع می‌پیوست، دست کم رئیس‌پلیس استعفا می‌کرد، اما این‌جا، زنگ خطرها به صدا درآمده‌اند و دولت‌مردان در خواب خرگوشی به سر می‌برند.