شبح دهه شصت و کشته‌شدگان‌مان

امین بزرگیان

اندیشیدن به قربانیان دهه شصت، بخش مهمی از آن چیزی است که بابک مینا ما را به آن دعوت کرده است:

اندیشیدن به دهه‌ی شصت. بی‌شک خاطرات آن دوران با آن ایماژها ونمادهای یگانه وتأثیرگذارش بخش مهمی از امروزمان را ساخته است. اکنون پرسش اساسی این است که ما با قربانیان دهه‌ی شصت چه کردیم؟

نزاعی که امروز بر سر محتوای دهه‌ی شصت وعناصرش مثل آیت‌الله خمینی، اعدام‌ها، همبستگی اجتماعی مردم، مقاومت عمومی مردم در هشت سال جنگ، عزل آیت‌الله منتظری، پایان جنگ و غیره در میان کنشگران سیاسی دموکراسی‌خواه درگرفته است، فرصت مناسبی است که به این دوران بازگردیم.

این بازگشت نقشی حیاتی برای آینده ایفا می‌کند. پیوستگی گذشته با آینده قابل چشم‌پوشی نیست .عجیب نیست که واقعیت اعدام‌های امروز، پرسش‌هایی ازاعدام‌های دیروز را پیش می‌کشند؛ و جریانات سیاسی برای نقد یا اثبات وضعیت اکنون، مدام، در صندوقچه‌ی خاطرات دهه‌ی شصت پی شواهدی می‌گردند.

دهه‌ی شصت، تاریخی است که تجربه کرده‌ایم. کودکی یا جوانی ماست. این تجربه ملموس وشخصی است که داوری تاریخ وتاریخ‌نویس را درباره‌ی این دوران پس می‌زند.

افراد گوناگون می‌توانند از خودشان چیزی درباره‌ی این دوران بگویند. آن چه که به ما دربرابر تاریخ دهه‌ی شصت زبان می‌دهد، خاطرات ماست. در واقع رنگ خاطرات و نوع تجربه‌ی زیسته ما از آن دوران است که با هر نوع تاریخی که آن دوران را روایت می‌کند، وارد نزاع می‌شود.

از آن‌ها نتوانستیم جدا شویم و به آن‌ها بیندیشیم. خاطره جمعی ما از کشته‌شدگان جنگ و دیگر کشته‌شدگان مالیخولیایی است؛ زیرا که امکان درک و فهم از دست‌رفتگان را نداشتیم

دهه‌ی شصت دوران سلسله‌ی سامانیان یا ملی شدن صنعت نفت نیست که تاریخ به مثابه «علم» بتواند دوری و نزدیکی روایت ما به واقعیت را بسنجد. فردی که در دهه‌ی شصت پدر یا برادرش توسط نظام سیاسی اعدام شده را نمی‌توان با روایتی از تاریخ قانع ساخت که مادر و خواهر یکی ازکشته‌شدگان جنگ آن را می‌پذیرند.

دقیقاً پیوند بین این دهه و تجربیات شخصی و خاطرات ماست که ما را در دهه‌ی شصت گیرانداخته است. دهه‌ی شصت ۱۳۸۸. شبح آن دوران هنوز باماست.

این سرایت (سرایت دهه‌ی شصت به امروز) بیش از هرچیزی وامدار پیوند این دوران با «فاجعه» است. این دوران، مالامال از رنج و غم است. غم انسان‌هایی که عزیزشان را ازدست دادند. رنج‌هایی که ایدئولوژی آن را پنهان کرد و تا امروز باقی گذاشت.

کشته‌شده‌ها درمنطق حاکم ودرون بازی زبانی مسلط تعریف شدند: شهید. آن‌ها تن‌هایی بودند که پیش از دفن، داغ خوردند. ایدئولوژی ابتدا آن‌ها را از نشانه‌های خود پر کرد، سپس به مادران‌شان تحویل داد.

رنج‌ها درهیاهوی ایدئولوژی‌ها گم شدند. این سرنوشت تمامی قربانیان بود. ستایش از مادری که بر جنازه‌ی فرزندش نگریست، تصویرآشنایی برای ماست که کودکی‌مان را درآن دوران گذراندیم.

مجری می‌پرسد: «مادر چرا گریه نمی کنی؟»

و او پاسخ می دهد: «چرا گریه کنم؟ خوشحالم. فرزندم را فدای ....کرده‌ام».

خاطرات خانواده‌های زندانیان دهه‌ی شصت را نگاه کنید، پر است از تصاویری این چنینی؛ فقط محتوای آن قسمت خالی و نقطه‌چین فرق می‌کند.

شاید بتوان به جرأت گفت که ما برای کشته‌شدگان‌مان وفاجعه‌ای که رخ داد، «سوگواری» نکرده‌ایم. فروید در مقاله‌ای تحت عنوان «سوگواری ومالیخولیا» این نکته را مطرح می‌کند که با کنش سوگواری است که فرد می‌تواند خود را از انسان یا موضوع از دست رفته به گونه‌ای تدریجی جدا کرده و نفس آسیب‌دیده‌ی خود را به سبب این فقدان بازسازی کند.

جدا کردنی که امکان درک ازدست دادگی را فراهم می آورد. اگراین جدایی صورت نگیرد، فرد به مالیخولیا دچارمی‌شود.

زخم ما از خاطره جمعی آن دوران به سبب همین نیندیشیدن، پابرجا باقی مانده است. درجامعه‌ای هستیم که زخم دیدگانش متنفرند ونمی‌توانند ببخشند، مصالحه کنند و به آینده فکر کنند. شبح گذشته آینده‌ی ما را تهدید می کند

فردِ مالیخولیایی کسی است که درمواجهه با فاجعه به نوعی تنزل و کاستیِ فوق‏العاده در حس احترام به نفس دچار می‌شود. در واقع برخلاف سوگواری که اشاره‌ای است بر فقیر و تهی گشتن جهان؛ در مالیخولیا، خود یا نفسِ فرد تضعیف می‌شود. فردِ بیمار نفسِ خویش را به عنوانِ نفسی بی‏ارزش، عاجز از هرگونه موفقیت و به لحاظ اخلاقی منفور می‌بیند.

این بیماری، فردمالیخولیایی را به طرد مطلق و تنفراز فرد یا موضوع از دست رفته می کشاند. اودیگر نمی تواند به آنچه از دست داده است فکرکند. اهمیت سوگواری در این است که با وجود جدایی، رابطه ی فرد با ابژه ازدست رفته حفظ می‌شود. درواقع عزا، آشتی با ازدست رفته و درمعنایی کلی تر پذیرش ازدست رفتگی است.

ایدئولوژی، از سوگواری ما نسبت به فاجعه‌ی دهه‌ی شصت جلوگیری کرد و کسی به معنای واقعی نگریست. کشته‌شدگان‌مان همواره به چیزی «تقدیم» شدند. به جای عزا بازتولید کردیم.

از آن‌ها نتوانستیم جدا شویم و به آن‌ها بیندیشیم. خاطره جمعی ما از کشته‌شدگان جنگ و دیگر کشته‌شدگان مالیخولیایی است؛ زیرا که امکان درک و فهم از دست‌رفتگان را نداشتیم.

این عدم ارتباط، منجر به فراموشی خود از دست رفتگان و باقی ماندن زخم از دست دادن آنها شده است.

زخم ما از خاطره جمعی آن دوران به سبب همین نیندیشیدن، پابرجا باقی مانده است. درجامعه‌ای هستیم که زخم دیدگانش متنفرند ونمی‌توانند ببخشند، مصالحه کنند و به آینده فکر کنند. شبح گذشته آینده‌ی ما را تهدید می کند.

آیا از خود پرسیده‌ایم که چرا دموکراسی‌خواهان بر چهره‌ی هم چنگ می‌اندازند؟ آن‌ها هریک به گونه‌ای زخم‌دیدگان دوران فاجعه‌اند. دورانی که برای آن سوگواری نکردند. کنش امروزشان تصعید خاطرات کودکی است.

بی‌شک مالیخولیای ما نسبت به دهه‌ی شصت، پروژه‌ی دموکراسی‌خواهی امروزمان را تضعیف کرده است. هیچ یک از دموکراسی‌خواهان نمی‌توانند از کشته‌شدگان آن روزها جدا شده و به فاجعه بیندیشند. تکرار خاطرات و تجربیات شخصی آن دوران، اندیشیدن به آن نیست؛ بیشتر، فراهم کردن اسباب دیگری‌سازی و تنفر است.

پل ریکور به ما می‌گوید که چگونه می‌توانیم از زخم خاطرات خود جدا شویم (سوگواری) و به مدد این کار امکان اندیشیدن به آن دوره را فراهم کنیم. ازنظر ریکور لازمه‌ی اندیشیدن به گذشته‌ای که آمیخته با خاطرات ماست، تلاش برای بیرون رفتن از آن به مثابه یک تجربه‌ی شخصی و فاصله گرفتن از آن است. درواقع فراهم کردن اسباب نگرش انتقادی به برداشتی از گذشته که ریشه در خاطره‌ی شخصی دارد.

پیدا کردن نوعی توانایی بازگوکردن رویدادها به گونه‌ای متفاوت است. این توانایی است که از اجبار به تکرار ما را رها ساخته وامکان شنیدن روایت‌های دیگر از گذشته را فراهم می‌سازد. خاطره‌ی جمعی همین جا ساخته می‌شود: دیالوگ بین خاطرات.

با اندیشیدن دیگرگون به گذشته می‌توانیم پیوند خود را با چیزهای از دست داده قطع کنیم و بر نگاه مالیخولیایی به ازدست‌داده‌ها فایق شویم. نگاه مالیخولیایی که اعتماد به نفس ما را برای مواجه شدن با گذشته و پذیرفتن سهم‌مان درفاجعه زایل می‌کند.

به احترام کشته‌شدگان‌مان در جبهه‌ها و زندان‌ها بایستیم، شبح گذشته را زمین بگذاریم و برای آینده تلاش کنیم.

منابع:

- ماتم ومالیخولیا/زیگموندفروید/نشریه ارغنون/شماره ۲۱

- خاطره،تاریخ،فراموشی/پل ریکور/نشریه گفت‌وگو