چندهمسری؛ ضرورتی تاریخی یا قانون؟

سوسن محمدخانی غیاثوند

تصور این که چندهمسری یا تعدد زوجات (Polygamy) از اختراع‌ها و ابتکار‌های اسلام بوده اصلاً درست نیست. اعتقاد و باور برخی از اسلام شناسان مسلمان، محققان اسلامی، علمای دین،‌اندیشمندان و بعضی نویسندگان و مولفان بر این است که «اسلام تعدد زوجات را فقط قانونمند کرد و تنها با قید شرایطی سنگین، آن را در چارچوب ضرورت‌های زندگی انسان محدود ساخت.»

در ادیان پیش از اسلام نیز مسئله‌ی چندهمسری وجود داشته است. در زمان حضرت ابراهیم پیامبر، وی به علت نازایی همسر اولشان و به پیشنهاد خود ایشان با هاجر که در آن زمان کنیز ساره (سارای) محسوب می‌شد ازدواج کردند.

«در کتاب آسمانی مسیحیان نیز در مخالفت با چندهمسری چیزی نگاشته نشده است. در میان مسیحیان نیز حداقل تا قرون وسطی، بسیاری از پادشاهان اروپایی، همسران متعدد برای خود اختیار کرده بودند. هر چند که نظام جدید کلیسا در حال حاضرمخالف آن است. از چندهمسری در سیره‌ی پیامبران دیگری هم‌چون حضرت داوود و سلیمان نبی نیز گزارش شده است. [برگرفته از تعدد زوجات – دانشنامه تخصصی حقوقی]».

چندهمسری ارمغان و از نوآوری‌های اسلام نیست. در ممالک غیر اسلامی، در ایران پیش از اسلام و در میان اعراب عصر جاهلیت نیز تعدد زوجات وجود داشته است. چندهمسری در جوامع باستانی هم‌چون یونان و روم قدیم و در ایران باستان مثلا در دوره‌ی ساسانیان وجود داشته است.

«آشوریان و بابلیان نیز با چندهمسری آشنا بوده‌اند. در تمدن‌های باستانی دیگر هم‌چون مصر، هند، چین و ...، تعدد زوجات رواج داشته است. [برگرفته از همان]».

البته اسلام فقط جواز ازدواج مجدد را صادر نمود اما هیچ گاه رای به وجوب آن نداد. هر چند که شارع مقدس هر جا اگر امری را هم واجب نموده، آن را با تحقق شرایطی و فرض استثنائاتی پذیرفته است.

به عنوان مثال روزه امری است واجب بر تک تک مسلمانان اما اگر فردی بیمار باشد و روزه ضرری را متوجه او نماید، بر این فرد دیگر واجب نیست که روزه بگیرد و یا اینکه مثلا حج نیز از واجبات دین محسوب می‌شود اما از شرایط تحقق وجوب آن مستطیع بودن فرد و توانایی او در رفتن به حج و انجام مناسک حج است و در صورت عدم تحقق شرایط، بر فرد دیگر رفتن به حج واجب نخواهد بود.

اثری از شیرین نشاط

اسلام جواز تعدد زوجات و نه الزام آن را نیز تحت شرایطی صادر نمود. در اسلام هم اصل بر تک‌همسری است.

«در قرآن کریم به تک‌همسری حضرت آدم، حضرت موسی، نوح علیه السلام، لوط پیامبر، فرعون و ابولهب در سوره‌‌های بقره، اعراف، تحریم، قصص و اللَهَب اشاره شده است. [برگرفته از همان] ».

اسلام همچنین تعدد زوجات را که تا قبل از آن به صورت نامحدود رایج بود، کنترل و محدود کرد. یعنی دیگر مثل گذشته مرد نمی‌توانست تا جایی که غریزه، شرایط زندگی و پول و ثروتش به او اجازه و امکان می‌داد، به تعداد زنان حرمسرایش اضافه نماید.

مخالفان مطلق و موافقان بی‌قید و شرط تعدد زوجات که آیات قرآن را مبنای نظراتشان در خصوص چندهمسری قرار داده‌اند متاسفانه هیچ گاه چرایی صدور جواز تعدد زوجات در اسلام را مورد عنایت و توجه جدی قرار نمی‌دهند. همیشه فقط بخشی از آیات ۳ و ۱۲۹ سوره‌ی نساء مورد استناد این هر دو دسته برای بیان مخالفت مطلق یا موافقت بی‌قید و شرطشان با چندهمسری قرار می‌گیرد.

در آیه‌ی ۳دسوره‌ی النساء می‌خوانیم: «اگر بترسید که مبادا درباره یتیمان مراعات عدل و داد نکنید پس آن‌کس از زنان را به نکاح خود آرید که شما را نیکو است: دو یا سه یا چهار و اگر بترسید که راه عدالت نپیموده پس تنها به یک زن یا کنیزی اکتفا کنید این نزدیکتر به عدالت و ترک ستمکاریست.»

همچنین در آیه‌ی ۱۲۹ همان سوره فرموده است: « شما هرگز نتوانید میان زنان به عدالت رفتار کنید و هر چند راغب و حریص بر عدل و درستی باشید پس به تمام میل خود یکی را بهره‌مند و آن دیگر را محروم نکنید تا او معلق و بلاتکلیف ماند و اگر سازش کنید و پرهیزکار باشید همانا خدا بخشنده و مهربان است.»

مخالفان مطلق چندهمسری از آیه‌ی ۳ سوره‌ی النساء فقط به این قسمت اشاره می‌کنند: «اگر بترسید که راه عدالت نپیموده پس تنها به یک زن یا کنیزی اکتفا کنید این نزدیکتر به عدالت و ترک ستمکاریست.»

آن‌ها از آیه‌ی ۱۲۹ نیز فقط به همین قسمت بسنده می‌کنند: «شما هرگز نتوانید میان زنان به عدالت رفتار کنید و هر چند راغب و حریص بر عدل و درستی باشید.»

تنها تکه‌‌های‌ی مجزا شده‌ی فوق از دو آیه‌ی مختلف در یک سوره، مدرک مستندی شده در دست بسیاری از فعالان و طیف‌‌های مختلف جنبش زنان، کمپین یک میلیون امضاء و نهاد‌های مختلف فمینیستی و حتی فعالان حقوق بشر برای مخالفت با چندهمسری و درخواست از دولت و نهاد قانون‌گزار جهت اعلام ممنوعیت مطلق تعدد زوجات.

موافقان بی قید و شرط تعدد زوجات نیز از آیه ۳ همین بخش را مورد توجه قرار می‌دهند: «اگر بترسید که مبادا درباره یتیمان مراعات عدل و داد نکنید پس آنکس از زنان را به نکاح خود آرید که شما را نیکو است: دو یا سه یا چهار» آن‌ها از آیه ۱۲۹ سوره النساء نیز فقط این قسمت را مبنای نظر خود قرار می‌دهند: «پس به تمام میل خود یکی را بهره مند و آن دیگر را محروم نکنید تا او معلق و بلاتکلیف ماند و اگر سازش کنید و پرهیزکار باشید همانا خدا بخشنده و مهربان است.»

دو بخش فوق از آیات ۳ و ۱۲۹ سوره‌ی النساء نیز بهانه‌ی گروه اخیر شده تا تعدد زوجات را برای همیشه و بی هیچ قید و شرطی مجاز بشمرند.

توضیح نکته‌ای در خصوص این بخش از آیه‌ی ۱۲۹ سوره‌ی احزاب ضروری می‌نماید. موافقان تعدد زوجات بر این عقیده‌اند که در آیه‌ی مذکور خداوند درجه‌ی نازلتری از عدالت را به مردم آموزش داده و خواستار رعایت همان می‌باشد.

آن‌ها معتقدند که خدا هیچ گاه مافوق توان بندگانش چیزی را از آن‌ها نمی‌خواهد و یا بر آنان تحمیل نمی‌نماید. بنابراین اگر دستور تعدد زوجات را صادر نموده و شرط رعایت عدالت را برای اجرای این دستور لحاظ کرده، مطمئناً منظور همان عدالتی بوده که رعایت آن را در توان بندگانش دیده است. یعنی همان حق نفقه و حق مسکن و ... .

ادامه دارد...