آشپزخانه مدرن و استقلال زنانه

فروغ ن. تمیمی

مبارزه زنان در جهان غرب برای کسب حقوق برابر در قرن گذشته زمینه پیشرفت فردی و اجتماعی آنان را فراهم کرد. زنان به تدریج به حقوق برابر شهروندی دست یافتند و بسیاری از درهای همیشه بسته بر روی آنان گشوده شد. جنبش‌های فمینیستی در غرب موفقیت خود را هم مدیون مبارزه زنان و هم مبارزه عام مدنی برای گسترش فرهنگ دموکراتیک هستند.

در این میان علم و تکنولوژی هم در خدمت چالش‌های زنان برای آزادی و رهایی قرار گرفتند. مثال معروف در این مورد ورود قرص ضد حاملگی به بازار است، که هم استقلال و خودمختاری زنان در کنترل زاد و ولد ناخواسته فراهم و هم زمینه‌ساز آزادی جنسی برای زن‌ها در غرب شد.


اما چه رابطه‌ای میان صنایع مدرن خانگی و آزادی زنان وجود دارد؟ آیا ما امروزه می‌توانیم خانه‌داری را بدون استفاده از انواع دستگاه‌های برقی خانگی تصور کنیم؟

این سوالاتی است که با دیدن نمایشگاه انواع ماشین‌ها و وسائل برقی خانگی در موزه علم و تکنیک Nemo آمستردام به ذهن هر بیننده می‌آید. موزه تکنیک در پنج طبقه و به شکل یک کشتی سبزرنگ پهلو به ساحل داده و هرساله نزدیک به نیم میلیون نفر بازدید کننده دارد. نمایش‌گاه جدید شامل ابزار مدرنی است که در صد و پنجاه سال اخیر به تدریج به بازار آمده‌اند و راه و رسم خانه‌داری را در سراسر جهان را دگرگون کرده‌اند.

نمایی از نمایشگاه نمو، نمایشگاهی از ماشین‌های خانگی در موزه‌ی علم و تکنیک آمستردام

امروزه استفاده از دستگاه‌های کوچک و بزرگ برقی در خانه و یا محل کار امری بدیهی و عادی است. و نمی‌توان زندگی روزانه را بدون به‌کارگیری انواع وسائلی که بخشی از کار یدی و بدنی را به عهده گرفته‌اند، تصور کرد. اگرچه هنوز میلیون‌ها نفر در دنیا از دست‌رسی به همه انواع وسائل مدرن خانگی محرومند، اما بازار فروش تکنولوژی خانگی روز به روز گسترده‌تر و متنوع‌تر می‌شود.

خانم خانه‌دار امروزی نمی‌تواند آشپزخانه‌ای را بدون یخچال، و خانه‌ای را بدون ماشین لباس‌شویی و جاروبرقی تصور کند. وسائلی که زندگی او و خانواده‌اش را آسان‌تر و راحت‌تر کرده‌اند. یک آشپزخانه مدرن، اتاقی شیک، با دکور و مملو از انواع دستگاه‌هایی است که هم آماده کردن مواد خوراکی، هم پخت و پز و شستن ظروف را در مدتی کوتاه تضمین می‌کنند.

استفاده وسیع از تکنولوژی در آشپزخانه، خانه و باغچه، چه معایب و مزایایی دارند، و یا چه تاثیری بر روابط زن و مرد و دگرگونی موقعیت اجتماعی زنان داشته‌اند؟ آیا رابطه‌ای مستقیم میان استقلال فردی و رهایی زنان از مشقت کار خانگی و تکنولوژی خانگی و جود دارد؟

رشد تکنولوژی مدرن خانگی در اواخر قرن نوزدهم بستر مناسبی برای رهایی تدریجی زنان از کار تمام وقت و شاق خانگی شد. از آن پس تکنولوژی مستقیم و غیر مستیقم در خدمت استقلال و خودگردانی زنانه قرار گرفت و هم باعث افزایش مسئولیت‌پذیری مردان درکارهای خانگی شد.

در وهله اول استفاده از انواع ماشین‌ها کاهش قابل توجه کار یدی و بدنی آدم‌ها را در پی دارد. یکی از دلایل ذخیره شدن کالری در بدن و چاق شدن تدریجی افراد استفاده از وسائل برقی برای کارهای روزمره معمولی است. از مسواک زدن گرفته تا شستن لباس، ظرف، جارو کردن و غیره، زیرا که ماشین به جای دست ما کار می‌کند.

مثلا در اروپای شمالی با وجود توجه مردم به ورزش و استفاده بیشتر از غدای سالم و کم کالری، درصد افراد فربه هم چنان رو به افزایش است. متخصصان یکی از دلایل عمده را در این مورد استفاده وسیع مردم از انواع ماشین‌های به کار گرفته شده در کار خانگی می‌دانند. وسائلی که ما را از به کارگیری نیروی عضلانی بی‌نیاز می‌کنند.

تا اوایل قرن بیستم طبقه متمول و مرفه جامعه در اروپای غربی در خانه‌های بزرگی زندگی می‌کردند و به فراخور میزان تمول و منزلت اجتماعی از خدمات خدمت کاران خانگی بهره‌مند بودند. گروه خدمت‌کاران معمولا در طبقه زیرین ساختمان کار و زندگی می‌کردند و مسئولیت آشپزخانه، نظافت و مراقبت از باغ و اصطبل را بر عهده داشتند. بانوی این خانه معمولا هیچ دخالت مستقیمی در پخت و پز و نظافت خانه نداشت.

در سطحی محدودتر زنان متعلق به طبقه متوسط مرفه هم می‌توانستند، خدمت کاران خانگی را با پرداخت مزد کمی به کار گیرند. استخدام دختربچه‌های روستایی برای بچه‌داری، یا داشتن رخت‌شور و نظافت‌چی هفتگی، بخشی از فرهنگ شهرنشینی بود. در آن دوران وسایل برقی وجود نداشتند. انجام امور خانه و خانه‌داری تنها با کار فیزیکی زنان خانه و خدمت‌کاران میسر و خانه‌داری حوزه‌ای منحصرا زنانه به شمار آمده، و هم کدبانویی صفت و امتیازی ویژه برای جلب علاقه شوهر، و هم عزت و احترام هر چه بیشتر در میان اقوام و دوستان بود.

اولین مدارس حرفه‌ای آشپزی و آموزش‌گاه‌های تخصصی در زمینه خانه‌داری در اواخر قرن نوزدهم به راه افتادند. سازمان‌دهی خانه و آشپزخانه با روش‌های جدید، عملی و سریع با هدف صرفه‌جویی در انرژی، وقت و ارتقای کیفیت زندگی مورد توجه قرار گرفته و به مرور تغییراتی اساسی در راه و روش معمول به وجود آمد.

با رشد سیستم سرمایه‌داری صنعتی، شهرنشینی، گسترش طبقه متوسط و کوچک‌ترشدن خانواده به تدریج تکنولژی مدرن جای خدمت کار خانگی را گرفت و خانم خانه نظارت شخصی بیشتری بر امور آشپزخانه و اداره منزل را به عهده گرفت. به‌تدریج راه و رسم عرضه خدمات ارزان و دائمی توسط کارگران خانگی کاهش یافت. یکی از دلایل این تغییرات شکل‌گیری تدریجی آشپزخانه مدرن بود.

در اوایل قرن بیستم صنایع تولیدکننده وسائل خانگی گسترش یافتند. در این دوره همه‌پرسی و تحقیق در میان زنان برای ارائه وسائل مورد نیاز آنان با کیفیت خوب رایج شد. اختراع ماشینی که می‌توانست، آب لباس‌های شسته را بگیرد، یا استفاده برچسب برای نشان‌دادن جنس و کیفیت پارچه‌ها، نمونه‌هایی از ابتکارات زنان خانه‌دار آن دوره بود.

در ادامه با استفاده از تکنولوژی موردنیاز، کار یک‌نواخت و کسل‌کننده خانه‌داری آسان‌تر شد و باعث ایجاد راحتی بیشتر و هم وقت اضافی برای زنان خانه‌دار شد. کاهش ساعات کار خانگی، کیفیت مراقبت از کودکان را بهتر و هم سبب روی آوردن زنان به فعالیت‌های اجتماعی و یا ادامه تحصیل شد.

آشپزخانه‌های مدرن با اجاق‌های پخت و پز نفتی، گازی و یا برقی، زنان را از دو د و دم پخت و پز با چوب و زغال نجات دادند. و خانه‌ها به تدریج با وسایل جدید برقی‌ای پر شدند که هر کدام بخشی از وظایف خانم خانه را بر عهده داشتند. یخ‌چال، کباب‌پز، گوشت‌کوب، آب‌میوه‌گیری، پلوپز، آرام‌پز، جاروبرقی و ده‌ها ماشین الکترونیکی دیگر راه و رسم خانه‌داری را دگرگون کردند.

زن خانه‌دار طبقه متوسط حالا می‌توانست، در یک آن هم در نقش میزبانی آراسته و هم در نقش کدبانویی ماهر، مستقل و خودکفا ظاهر شود. زنی همه‌فن‌حریف که تنها با فشار دادن چند دگمه و با صرف انرژی و کار بدنی کم‌تر می‌توانست غذا را آماده و هم در مدتی کوتاه خانه‌اش را مثل دسته گل کند.

صرفه‌جویی در وقت، انرژی و سرعت عمل از فواید استفاده از تکنولوژی در خانه‌داری است. خانه‌داری مدرن، پخت و پز و یا رفت و روب را از انحصار زنانه خارج کرد. تکنولوژی مورد استفاده در خانه، دگرگونی نقش خانگی مردان را هم در پی داشته است. این‌روزها آقای خانه تنها از وسائل برقی برای تعمیر خانه، نجاری یا باغبانی استفاده نمی‌کند، داشتن آشپزخانه مدرن او را بیش‌تر راغب به آشپزی و کمک به همسر کرده است.

رواج انواع کتاب‌های آشپزی هم باعث تنوع غذایی و هم سبب تشویق مرد خانه به پخت و پز شده، سازمان‌دهی کارهای منزل و تقسیم کار خانگی برای زوج‌های شاغل در جوامع مدرن به تدریج جا افتاده است و برای مرد مدرن اتوکشی، آشپزی، جارو کردن، و عوض‌کردن پوشک بچه دیگر تابو و نشانه زن‌ذلیلی نیست.

بر طبق آمار موجود، هشتاد درصد تصمیم‌گیری‌های خانوادگی در مورد خرید یک دستگاه جدید به عهده زن خانه است. این مسئله اهمیت نقش زنان را در افزایش میزان تولید و سودآوری کارخانه‌های صنایع خانگی نشان می‌دهد.

آسایش به دست آمده در سایه تکنولوژی خانم‌ها را به مشتریان پروپاقرص و دائمی محصولات جدید مبدل کرده است. تولید ماشین‌های مورد نیازی که با در نظر گرفتن جنسیت مشتری به بازار می‌آیند، یکی دیگر از مسائل مهم در تولید این وسائل است. کافی است نگاهی به لیست بلندبالای وسائل برقی مخصوص زنان و یا مردان بیاندازیم که در انواع مدل‌ها روانه بازار شده‌اند.

تکنولوژی خانگی آسایش و راحتی زنان را در خانه فراهم کرد و هم زمینه آزادی و رهایی بیش‌تر آن‌ها را در جامعه به وجود آورد. در این واقعیت هم نمی‌توان تردید کرد که استفاده زنان از وسائل شخصی الکترونیکی مانند دوربین، تلفن موبایل، کامپیوتر و دسترسی به اینترنت، استقلال فردی ، شغلی و خودگردانی آنان را بیش از بیش تقویت کرده است.

اما با این همه هنوز هم بیشتر زن‌ها از تعمیر وسایل برقی خانگی عاجزند و آن را وظیفه مردان می‌دادند. کاری که اغلب برای زنان خسته‌کننده و شاق، ولی برای مردان سرگرم‌کننده و آرامش‌بخش است.