انقلاب فرانسه و رژیم پیش ‌از آن

ویدا وفایی

نظام آموزشی در كشور ما به گونه‌ای است كه به جای آنكه نگاه تحلیلگر و خلاق را در میان دانشجویان و دانش‌آموزان ترویج دهد، آنها را به خوانندگان منفعل تبدیل می‌كند و از آنها انتظار تفكر سازنده ندارد. همین مسئله سبب شده كه در جامعه‌ی ما نسل جوان معمولاً تاریخ را مقوله‌ای بی‌جاذبه و مملو از اسامی و تاریخ‌ها و اعداد كسل‌كننده می‌دانند. حال آنكه اگر مطالعه‌ی تاریخ مبتنی بر تحلیل و بررسی باشد، افراد می‌توانند درك بهتری از شرایط كنونی اجتماع خود داشته باشند.

یکی از وقایع مهم تاریخ که توجه تاریخ‌نویسان و پژوهشگران بسیاری را به خود جلب کرده، انقلاب فرانسه (۱۷۹۹- ۱۷۸۹) است ؛ انقلابی که منجر به تغییر نظام سلطنتی فرانسه به جمهوری شد اما به رغم همه‌ی تلاش‌هایی که صورت گرفت نتیجه‌اش دموکراسی نبود. انقلاب فرانسه امیدی را در دل مردم فرانسه و ملت‌های دیگر روشن كرد مبنی بر اینكه زمینه‌ی دگرگونی و اصلاحات در آن سرزمین فراهم شده و نظامی تازه در شرف شكل گرفتن است. در نخستین سال‌های انقلاب توجه شعرا و نویسندگان رمانتیک در سایر اروپا به این رویداد مهم جلب شد. رابرت برنز، ویلیام بلیک، کولریج و وردزورث جزو طرفداران انقلاب فرانسه بودند و مری ولستون‌کرافت، نویسنده و فمینیست مشهور انگلیسی، در دفاع از این انقلاب مقاله‌ای نوشت. آن زمان خیلی‌ها معتقد بودند که وقت تغییر است و باید در حوزه‌ی سیاسی و اجتماعی و فرهنگی رسوم منسوخ و باورهای کهنه را کنار گذاشت و با ذهنیتی کاملاً متفاوت به جهان نگریست. البته نارضایتی‌های بعدی در فرانسه و برآورده نشدن خواسته‌های مردم شعله‌ی این طرفداری‌ها را کم‌فروغ‌تر کرد. انقلابی که قرار بود آزادی و دموکراسی را به همراه بیاورد، به خشونت کشیده شد، به اعدام‌ها و سرکوب‌های گسترده.

یكی از كتاب‌هایی كه در حوزه‌ی پژوهش تاریخ اجتماعی به اثری كلاسیك تبدیل شده «انقلاب فرانسه و رژیم پیش از آن» اثر الكسی دو توكویل، فیلسوف و تاریخ‌دان فرانسوی در قرن نوزدهم، است که دکتر محسن ثلاثی آن را به فارسی برگردانده است. خیلی‌ها این کتاب را شاهکار توکویل می‌دانند و معتقدند که نوع روش تحقیق و ارائه‌ی مدارك و اسناد معتبر و حفظ اصول پژوهشی، این کتاب را به یکی از بهترین نمونه‌های پژوهش تاریخ اجتماعی تبدیل کرده است. به باور توکویل بررسی انقلاب فرانسه برای نویسندگان سیاسی و سیاستمداران بسیار آموزنده است زیرا «هیچ رویدادی در تاریخ نیست كه با وجود ریشه داشتن در گذشته‌ای بس دور و گریزناپذیر بودن، این‌چنین پیش‌بینی‌ناشده رخ داده باشد» (۲۵). اهمیت کتاب توکویل در این است که صرفاً به دنبال نوشتن روایتی از تاریخ انقلاب فرانسه نیست بلکه به بررسی زمینه و ماهیت انقلاب فرانسه می‌پردازد و آن را در بستر تاریخی‌اش بررسی می‌کند.

در زمان وقوع انقلاب، قدرتمندان سیاسی اروپا درك درستی از علل و ریشه‌های این رویداد نداشتند و آن را پدیده‌ای گذرا می‌دیدند. طبقات مختلف مردم در فرانسه نیز تحلیل بهتری از شرایط نداشتند و صرفاًً نگران تسلط دوباره‌ی سلطنت بر كشور بودند. اما مسیر انقلاب چیز دیگری بود: نهادهای سیاسی و مدنی جامعه را نابود كرد و نظم اجتماعی را درهم شكست. در این میان علاوه بر سقوط سلطنت كه آرزوی فرانسویان بود، توده‌های ملت هم در جریان انقلاب لگدمال شدند.

همان‌طور كه توكویل توضیح می‌دهد، انقلاب فرانسه حاصل همال نظام اجتماعی‌ای بود كه جریان انقلاب در ابتدا به دنبال نابودی‌اش بود. نویسنده در این كتاب به بررسی جنبه‌های مختلف انقلاب فرانسه می‌پردازد و به دنبال پاسخ این سؤالات است كه چرا این انقلاب در كشور فرانسه اتفاق افتاد، دلیل سرنگونی ناگهانی نظام پادشاهی فرانسه چه بود، و چرا این كشور در راه رسیدن به دموكراسی و نظام سیاسی مبتنی بر آزادی، متحمل این همه سختی شد و در نهایت گرفتار همان نظامی شد كه از آن گریزان بود؟ برای این منظور، توكویل به جای بررسی فرانسه‌ی پس از انقلاب، به بازنگری فرانسه‌ی پیش از انقلاب می‌پردازد. در نگاه او رژیم خودكامه برای تثبیت حاكمیت خود روحیه‌ی اخلاقی جامعه را تنزل می‌دهد و در مقابل آن «تنها آزادی است كه می‌تواند این تباهی‌ها را كه در واقع در سرشت این‌گونه جوامع سرشته‌اند، براندازد و اعضای یك اجتماع را از انزوا درآورد» (۱۹). از سوی دیگر، به عقیده‌ی او آزادی مبتنی بر برابری است، پس در جامعه‌ای كه شرایط برابر وجود نداشته باشد، دست یافتن به آزادی دشوار خواهد بود.

فرانسه كشوری بود كه بیش از سایر كشورهای اروپایی، اندیشه‌های سیاسی در آن سركوب شده بود، و فرانسویان هیچ تجربه‌ای از جنبش‌های مردمی و نهادها و احزاب نداشتند. حكومت سلطنتی این كشور سالیان سال اداره‌ی امور عمومی كشور را تماماً زیر نظر خود داشت و شهروندان حتی در جزئی‌ترین امور هیچ‌گونه مشاركتی نداشتند. توكویل با ارائه‌ی اطلاعاتی جامع درباره‌ی اوضاع فرانسه‌ی پیش از انقلاب، فضای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی حاكم بر آن، و خواسته‌ها، بیم‌ها و امیدهای این ملت، تحلیل موشكافانه‌ای از این واقعه‌ی مهم تاریخی ارائه می‌دهد كه خواندنش برای هر خواننده‌ی علاقه‌مند به تاریخ خالی از لطف نیست.

شناسنامه‌ی کتاب:

تاریخ انقلاب فرانسه و رژیم پیش از آن/ الكسی دو توكویل/ ترجمه‌ی محسن ثلاثی/ انتشارات مروارید/ ۱۳۸۶