جعل کردن زبان برای اخذ مجوز

رامین مستقیم

نام من سرخ، هزار سال بعد از هجرت پیامبر اسلام اتفاق می‌افتد. یکی از نقاشان مینیتاتور که همراه سه همکار دیگرش کتابی را برای سلطان عثمانی تذهیب می‌کرده، به قتل می‌رسد. تذهیب این کتاب محل اختلاف است، زیرا نقاشان از پرسکتیو که در نقاشی غرب به‌کار گرفته می‌شود استفاده می‌کنند و برای همین آنها از تکفیر حجت افندی که یک روحانی سنی و متشرع است وحشت دارند. در این میان صفحه‌ای از کتاب در پیش‌زمینه‌ی وقایع پیچیده‌ای که بر محور عشق به یک زن یهودی شکل می‌گیرد، به سرقت برده می‌شود و سلطان به خشم می‌آید. باز قتلی اتفاق می‌افتد و جستجو پیرامون این قتل آغاز می‌شود و این ماجراها ادامه دارد تا اینکه سلطان دیگری بر تخت سلطنت امپراطوری عثمانی تکیه می‌زند، و نقاشان مینیاتور اهمیت خودشان را از دست می‌دهند و دوران تذهیب کتاب‌های خطی به پایان می‌رسد. این رمان را عین‌‌اله غریب از ترکی به فارسی ترجمه کرده و نشر چشمه آن را در سال ۱۳۸۹ منتشر کرده است. رامین مستقیم نگاهی دارد به دگرگونی‌های زبان ترجمه برای عبور از سد سانسور:

وقتی خبر انتشار ترجمه‌ی رمان «نام من سرخ»، نوشته‌ی اورهان پاموک به فارسی را شنیدم، مشتاق شدم فقط یک فصل از آن را با ترجمه انگلیسی این اثر مقایسه کنم. پیش خودم استدلال می‌کردم که حتماً ترجمه انگلیسی را پاموک خوانده است. از قضا اردک. ام گوک‌نار (Erdag m.gokndr) مترجم انگلیسی اثر با پاموک ارتباط نزدیکی دارد و پاموک انگلیسی می‌داند و می‌خواند و به آن زبان حرف می‌زند. اما به طور قطع پاموک فارسی نمی‌داند و از ظرافت‌های ترجمه به فارسی باخبر نیست.

از همان روز اولی که کتاب را می‌خواندم، فصل کوتاه «من سگم» برای من شاخص شده بود، زیرا اگر مترجم معنای کلمات و بار و حوزه‌ی تداعی آنها را به فارسی برمی‌گرداند، کتاب به‌راحتی از سد ممیزی نمی‌گذشت. اما «نام من سرخ» مجوز انتشار گرفت و به قیمت گران در اختیار مشتاقان قرار گرفت. با این همه اشکال این نوع «بهداشتی کردن» متون مورددار که بدون اطلاع خواننده صورت می‌گیرد این است که قدر نویسنده شناخته نمی‌شود و او را همان‌طور می‌فهمیم که دوست داریم. معنا را تقلیل می‌دهیم و به حد فهم خودمان در‌می‌آوریم و آن می‌کنیم که با دیگر ترجمه‌ها و واردات مفاهیم خارجی کرده‌ایم و بعد آنچه می‌خوانیم در واقع «اورهان پاموک ایرانی» است.

در فصل«من سگم»، سگ که در پرده‌ی نقاشی قهوه‌خانه‌ای است حرف می‌زند و به خواننده می‌باوراند که سگِ نقاشی هم حرف زدن بلد است. این سگ، تاریخ سگ در تمدن بشری با تأکید بر امپراطوری عثمانی را بیان می‌کند. اگر عین اله غریب، مترجم محترم «نام من سرخ» مدعی است سانسوری به او تحمیل نشده به اثبات برخیزد، وگرنه راقم این سطور خود را در موارد زیر محق می‌داند:

«شیخی از شهرستان دورافتاده اومد»، صفحه ۳۲: در اصل انگلیسی لغت brash به کار رفته که به عنوان صفت می‌توان آن را نتراشیده و نخراشیده، زمخت و بدوی ترجمه کرد. کمی پایین‌تر می‌خوانیم: «بگیم کله‌اش پر پره؟» که در در انگلیسی boneheaded به کار رفته و آن صفت آدم احمق و کودن است. کمی پایین‌تر و در همان صفحه‌ی ۳۲ مترجم فارسی می‌نویسد: «فقط یه جاهایی وسط موعظه‌اش یهو صداش رو بلند می‌کنه که با این کار مردم هم بلندتر گریه می‌کنن.»

در متن انگلیسی «بلندتر گریه می‌کنن» نیست بلکه as if to chastise the congregation آمده است که می‌توان آن را به این شکل ترجمه کرد: «گویا می‌خواهد موعظه‌شوندگان را مجازات کند» و به سیاق مترجم فارسی می‌شود: «مثه اینکه می‌خواد جماعت رو سیخ داغ کنه.» بلافاصله بعد از جمله‌ای که به «گریه می‌کنن» ختم می‌شود چند جمله می‌آید که اصلاً در متن فارسی درج نشده، لابد به دلیل آنکه به مذاق ممیزی خوش نمی‌آمده است.

In all probability, gardener, royal pages, ,halva makers ,riffraff and clerics like himself became his lackeys because they enjoyed the tongue lashing.

ترجمه جمله‌های فوق باز به سبک و سیاق مترجم فارسی این‌گونه می‌شود: «مطمئنم، باغبونا، شاطرای سلطنتی، حلوافروشا، لات و لوتا و ملاها مثه خودش می‌شدن چاکرش چون که اونام از سرزنش و پرخاش خوش‌شون می‌اومد.»

با این نوع ترجمه می‌فهمیم که رابطه‌ی بین خشونت در کلام شیخ مصرت با طرفدارانش چیست- روانشناسی توده- و چگونه آن لات و لوت‌ها و حلوافروشان مریدش می‌شوند.

جملات بعدی تا سربند آخر در صفحه ۳۲ کاملاً حذف می‌شود تا دیگر مشکلی پیش نیاید:

Well, this man was no dog after all ,no sir ,he was human being –to be human is to err- and before those enthralled crowds, he lost himself when he saw that intimidating throngs of people was as pleasurable as bringing them to tears. When he understood that there was much more bread to be made in this new venture, he went over the top and had the nerve to say the following:

ترجمه متن حذف شده در فارسی: «خب، هرچی باشه، این یارو سگ نبود، نه آقا، آدم بود- آدمی‌زاده‌‌ هم جایز‌الخطاست – یارو جلو اون همه جمعیت جوگیر شد و از خود بی‌خود. وقتی می‌بینه که مرعوب کردن اون ‌همه جماعت همون قد حال می‌ده که درآوردنِ گریه‌شون و بعدشم می‌بینه که تو این کار نونش تو روغنه، می‌ره بالای منبر و با جرأت اون حرفا رو می‌زنه.»

در بند آخر هم که ظاهراً به فارسی ترجمه شده هر جا که ممکن است به عرب و زبان عربی بربخورد حذف یا به شکل «بهداشتی» ترجمه شده است؛ مثل این جمله انگلیسی:

Were the prayers called haughtily and pompously to show how close one’s Arabic was to an Arab’s?

ترجمه جمله حذف شده‌ی فوق: «دعاها جوری قلنبه و سلمبه ادا می‌شد که نشون بده که عربیش چه قد مثه یه عربه؟»

در صفحه‌ی ۳۳ ترجمه‌ی فارسی هم از ابن‌عربی به عنوان پیشوا و مراد فرقه‌های درویشی نظیر قلندریه و مولویه حرفی به میان آورده نمی‌شود حال آن‌که در متن ترجمه انگلیسی تقریباً پنج جمله در این‌باره آورده شده است:

Ibn Arabi,the intellectual mentor of these sectarians, became a sinner by the swearing that the infidel pharaoh had died a believer. These dervishes ,the Mevlevies, the Halvetis ,the Kalenderis and those who sing the Koran to musical accompaniment, or justify dancing with the children and juveniles by saying “ we pray together any way, why not? Are all kaffirs.

ترجمه متن فوق : «ابن عربی، پیشوای فکری این فرقه‌گراها، با گفتن اینکه فرعون مشرک بود ولی عاقبت به‌خیر شد و مؤمن مرد، گناهکار شد. این درویش‌ها، مولویه‌‌ها‌، خلوتی‌ها و قلندریه‌ها و اونایی که قرآن را همراه موسیقی تلاوت می‌کردن و یا سماع با بچه‌ها و نوخطان را با گفتن اینکه: «داریم با هم دعا می‌خونیم.» توجیه می‌کردن، همه کافرن.

در بقیه‌ی فصل «من سگم» از این بهداشتی‌کاری‌‌ها فراوان است. مثلاً آنچه پیغمبر اسلام درباره‌ی قهوه می‌گوید به عقیده‌ی مؤمنان تبدیل می‌شود، یعنی پیغمبر به این حرف‌ها باور نداشته بلکه مؤمنان او این‌طور در باره‌ی قهوه باور نادرست داشتند.

در صفحه ۳۶ در پایان‌بندی اول جمله: «این یکی دیگه واقعاً نامردیه هم مسلموناش با ما دشمنن و هم نامسلموناش.» در حقیقت بهداشتی شده‌ی این جمله است:

Let me remind them that being an enemy to dogs and being an infidel are one and the same.

ترجمه فارسی متن انگلیسی: «بذارین به اونا یادآوری کنم که دشمن سگ‌ها بودن با کافر بودن یکیه.»
بند آخر فصل «من سگم» هم‌چنان به فارسی بهداشتی ترجمه می‌شود و خواننده‌ی فارسی زبان فکر می‌کند گوشت تن اعدامی‌هایی که به فتوای شیخ به جلاد یا میرغضب سپرده می‌شوند برای مصرف سگ پخته می‌شود. در حالیکه مطلب عکس این است: توجه کنید و خودتان ترجمه کنید:

God willing, the would –be executioner of that cleric from Erzurum will take this into account so I won’t upset my stomach with that scoundrel’s raw flesh.