مرکز ناشناخته‌ی جهان

امیر رسولی

تاریخ از منظر مسلمانان در بسیاری از کتاب‌های تاریخی که در غرب منتشر می‌شود، روایت نمی‌گردد. از همین رو اثر پژوهشی و تاریخی تمیم انصاری اهمیت ویژه‌ای دارد. نویسنده در این کتاب با زبانی همه‌فهم و آسان روایتی از تاریخ از منظر مسلمانان به‌دست می‌دهد.

از نظر نویسنده، قلب جهان در جایی بین ایران و عراق قرار دارد. او این امر را که به نظریات نظریه‌پردازان اسلام‌گرا در حکومت ایران شباهت دارد، به عنوان یک اصل تلقی می‌کند و پژوهش خود را بر مبنای این اصل بنیادین و از پیش‌تعیین شده و طبعاً اثبات‌نشده قرار می‌دهد. انصاری می‌گوید چگونه است که در آثار تاریخ‌نویسان غربی، این قلب تپنده و کانون تمدن نادیده گرفته شده است؟

تمیم انصاری، پژوهشگر افغان مقیم آمریکا

به این جهت طبیعی است که نویسنده بخواهد این کانون تمدن را در مرکز توجه خود قرار دهد. مهم‌ترین انگیزه‌ی او در نگارش این پژوهش تاریخی این است که تحولی در نگاه خودمحور انسان غربی ایجاد کند و این بار روایتی تاریخی از منظر یک نویسنده‌ی مسلمان به دست دهد. برای همین هم عنوان فرعی کتاب: «تاریخ تمدن از منظر مسلمانان» است. اما آیا نویسنده موفق می‌شود تاریخ تمدن را از منظر مسلمانان روایت کند؟ باید گفت: متأسفانه او در این‌کار ناکام می‌ماند.

تمیم انصاری، متولد ۱۹۴۸ در افغانستان در سال‌های دهه‌ی ۶۰ به آمریکا مهاجرت کرد و از آن زمان تاکنون در امریکا به‌سر می برد. نویسنده از منظر یک مهاجر مسلمان که در حاشیه‌ی جامعه زندگی می‌کند و می‌خواهد از حاشیه به متن تاریخ تمدن راه پیدا کند روایت تاریخی‌اش از تمدن را به دست می‌دهد. در واقع او از حاشیه، تاریخ تمدن اسلامی را در کشورهایی که مسلمانان در اکثریت بودند روایت می‌کند. همه‌ی مورخان مسلمان و شرق‌شناسان تاکنون به این روش عمل کرده‌اند. اگر تاریخ‌نگاران غرب روایت خودمحور خودشان را از تاریخ تمدن ارائه داده‌اند، تاریخ‌نگاران مسلمان هم از دریچه‌ی تمدن اسلامی به تاریخ تمدن نگریسته‌اند.

با این حال اثر تمیم انصاری یک اثر هوشمندانه و موفق است. موفق است، زیرا دقیقاً نیازهای زمانه را در عصر اسلامگرایی برآورده می‌کند. خواننده‌ی غربی مایل است اطلاعاتی از جهان اسلام به‌دست آورد و راه‌کارهایی برای ایجاد گفت و گو میان دو تمدن غرب و اسلامی بیابد. «مرکز ناشناخته‌ی جهان» نوشته‌ی تمیم انصاری این نیاز را برآورده می‌کند.

«مرکز ناشناخته‌ی جهان» جانبدارانه نوشته شده ولی از سیاست‌های اسلامگرایان دفاع نمی‌کند، زبان آن ساده است و به عموم جامعه‌ی کتابخوان در غرب نظر دارد و با این‌حال عامه‌پسند یا حتی عوام‌فریب نیست.


نویسنده ابتدا تصویری از تاریخ صدر اسلام به دست می‌دهد و نشان می‌دهد که چگونه اسلام در مدت نسبتاً کوتاهی با رهبری پیامبر اسلام به یک دین سیاسی در شبه جزیره‌ی عربستان بدل شد. او همچنین شرحی از فتوحات صدر اسلام به دست می دهد و کامیابی‌های نظامی غیرمنتظره‌ی اعراب زیر بیرق اسلام را برمی‌شمرد.

سلسله‌های پادشاهی، یکی پس از دیگری تشکیل می‌شوند و افول می‌کنند. جنگ‌های صلیبی درمی‌گیرد، مغولان امپراطوری خاک امپراطوری اسلامی به توبره می‌کشند و سرانجام مسلمانان از فراسوی تاریخ، و از ورای این فراز و نشیب‌ها، کامیابی‌ها و ناکامی‌‌های تاریخی به عصر استعمار راه می‌برند.

نویسنده در بازنمایی تاریخ امپراطوری اسلامی، هرگز ایران و هندوستان را از نظر دور نمی‌دارد. او همچنین به نهضت‌های اصلاح‌طلبانه در قرن نوزدهم و بیستم در امپراطوری عثمانی و در ایران می‌پردازد و از آنجا به عصر مدرن راه می‌برد و از نظر تقویمی این پژوهش را تا یازدهم سپتامبر ادامه می‌دهد.


نویسنده اعتقاد دارد که تاریخ تمدن در واقع داستان زندگی بشر است و پاسخی است برای این پرسش که بشر چگونه به جایی رسیده است که جایگاه کنونی او را شکل می‌دهد.

نویسنده در بازنمایی تاریخ دو قرن گذشته بسیار موفق است و می‌دانیم که ریشه‌ی بسیاری از عقب‌ماندگی‌های مسلمانان را می‌بایست در تحولات این دو قرن جست‌وجو کرد.

نویسنده نهضت‌های رهایی‌بخش و اصلاح‌طلبانه در جهان اسلام را به سه گروه تقسیم می‌کند:
نهضت‌هایی که به صدر اسلام نظر داشتند؛ نهضت‌هایی که غرب را الگوی تجدد می‌پنداشتند؛ و نهضت‌هایی که تلاش می‌کردند تلفیقی از تجدد و سنت پدید آورند.

انصاری در بازنمایی تاریخ معاصر از نقش روایتگر ساده‌ی تاریخی بیرون می‌آید و در نقش یک تحلیل‌گر ظاهر می‌شود. انصاری تلاش می‌کند توضیحی برای نبود نهضت رفرماسیون و سنت پروتسنانتیسم بیابد.


او اعتقاد دارد که بسیاری از مشکلات مذهبی که به پیدایش نهضت رفرماسیون در جهان مسیحی انجامید در مذهب اسلام وجود نداشت. پروتستان‌ها بر ضد کلیسا قیام کردند، در حالی که در اسلام سلطه‌ی کلیسا وجود ندارد. پروتستان‌ها بر ضد پاپ به عنوان جانشین خداوند بر روی زمین عصیان کردند، در حالی‌که در اسلام شخصیتی مانند پاپ که او را جانشین خدا بر روی زمین بخوانند وجود ندارد. پروتستان‌ها ادعا می‌کردند که رابطه‌ی انسان و خداوند می‌بایست بدون واسطه‌ی کشیش‌ها شکل بگیرد، در حالی که در اسلام رابطه‌ی انسان با خداوند اصولاً بلاواسطه است.

برخی پژوهشگران اعتقاد دارند که تجدد در غرب یکی از دستاوردهای انقلاب صنعتی و اختراع ماشین بخار است. نویسنده این عقیده را رد می‌کند و ادعا می‌کند که سیصد سال پیش از آن‌که ماشین بخار در غرب اختراع شود، در جهان اسلام وجود داشته است.

او به کتابی از تقی‌الدین در سال ۱۵۵۱ استناد می‌کند که شرح کامل نوعی از ماشین بخار در آن درج شده است. این ماشین نوعی کباب‌پز بوده و در جشن‌ها و برخی مناسبت‌ها به کار می رفته است. شرح کامل این دستگاه به نقل از کتاب یاد شده در اثر پژوهشی «مرکز ناشناخته‌ی جهان» آمده است.

نویسنده ادعا می‌کند که این دستگاه به زودی فراموش شد و هرگز در جهت تولید صنعتی به کار گرفته نشد. نویسنده از اینجا به این نتیجه می‌رسد که دستاوردهای صنعتی برای رسیدن به تجدد کافی نیستند، بلکه چارچوب‌های اجتماعی و مدنی در این راه تعیین‌کننده‌اند.

چنین است که «مرکز ناشناخته‌ی جهان» نوشته‌ی تمیم انصاری، مورخ افغان در مجموع یک پژوهش بی‌طرفانه نیست. بیش از آن تلاشی است برای دفاع از مسلمانان در یک پیش‌زمینه‌ی استعماری و نمایانگر ساختن تلاش آنها در ساختن تاریخ تمدن.

نویسنده به تاریخ اسلام علاقمند است و به ریشه‌های فرهنگی‌اش دلبستگی دارد. از هم‌این‌رو در بازنگری تاریخی گاهی جانبدارانه داوری می‌کند و از برخی وقایع تاریخی به دلخواه خود تفسیر و تعریفی به دست می‌دهد که الزاماً با واقعیت همخوان نیست. از این نظر پژوهش او گاهی به نظریه‌های برخی نظریه‌پردازان ایرانی که خواهان احیای تمدن ایرانی – اسلامی‌‌اند شباهت می‌یابد، بدون آن‌که بخواهد الزاماً مبلغ و رواج‌دهنده‌ی اسلام سیاسی باشد.


شناسنامه‌ی کتاب:

Tamim Ansary: Die unbekannte Mitte der Welt - Globalgeschichte aus islamischer Sicht. Erschienen bei Campus, 360 Seiten kosten 24,90 Euro, ISBN 978-3-593-38837-3