کتاب زمانه

این فصل لعنتی

ویدا وفایی: «عاشقانه‌های مصدق» سروده‌ی مرتضی بخشایش از چهار دفتر تشکیل شده است: پرنده‌های پوشالی؛ عاشقانه‌های مصدق؛ این فصل لعنتی؛ و دست‌ها یک روز تمام می‌شوند. دفتر اول سه شعر دارد که عریان و بی‌پرده واقعیت‌هایی تلخ را به خواننده می‌چشاند. نخستین شعر دفتر اول با نام «خراش» می‌تواند خراشی باشد بر پوسته‌ی باوری دروغین و شاعر سطح را می‌خراشد که دروغین بودن آن را آشکار کند؛ و یا ممکن است زخمی باشد بر تن قومی که شاعر روایتش می‌کند.

ضرورت ترمینولوژی نقد ادبی

ویدا وفایی: «فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی»، تألیف ام. اچ ایبرمز (۱۹۱۶ م) استاد ادبیات انگلیسی دانشگاه کرنل است که در ۱۹۵۷م منتشر شده و به ویراست نهم رسیده است. این فرهنگ یکی از پرطرفدارترین و کارآمدترین منابع ادبیات و نظریه ادبی در غرب است. توضیحات این فرهنگ درباره‌ی انواع نقد و مکاتب ادبی و تفاوت‌های آنها و اصطلاحات روایت‌شناسی و انواع ادبی بسیار راه‌گشاست.

درباره‌ی كتاب «در تمام طول شب»

ویدا وفایی: علی اسفندیاری، مشهور به نیما یوشیج را همگان به‌عنوان شاعری بدعت‌گذار می‌شناسند كه طی چند دهه تلاش مستمر بابی بر ابواب شعر فارسی افزود؛ شاعری كه علاوه بر شعر، مقالات و نامه‌ها و یادداشت‌های فراوانی نیز از خود به یادگار گذاشت. در ماه‌های اخیر كتابی با عنوان «در تمام طول شب» ]بررسی آراء نیما یوشیج[ روانه‌ی بازار نشر شده که نویسنده‌ی آن آثار منثور نیما را پایه‌ی پژوهش خویش قرار داده است.

سایه‌ی معلق عدالت و حقیقت

ناصر غیاثی: رمان «سایه‌اش دیگر زمین را سیاه نخواهد کرد» ثبت یک روز از زندگی بیرونی و درونی مردی است چهل و چند ساله به نام یوسف بنی‌عالمی، وکیل دادگستری و تاجرپیشه. از داستان‌های قرآن، اساطیر یونان و شکسپیر شاهد و مثال می‌آورد، گاه و بی‌گاه بیتی می‌خواند و دایره‌ی واژگانی او کلماتی در خود دارد مانند «تأدیب» و «مجادله» و یا «مخافت» که تکیه‌کلام اوست. بنی‌عالمی یک روز صبح بیدار می‌شود و خود را در اتاق هتلی ارزان‌قیمت در پاریس می‌یابد.

فرهنگ چگونه به‌وجود آمد؟

سمانه خلیلی: نیکلاس کنراد، باستان‌شناس آلمانی به اتفاق دوست نویسنده‌اش یورگن ورتهایمر بر اساس یافته‌هایش در کاوش‌های باستان‌شناسی، رمان مستند علمی «ونوس از یخ» را درباره‌ی چگونگی پیدایش فرهنگ و شکل‌گیری هویت فرهنگی در انسان‌ها نوشته و منتشر کرده است. این باستان‌شناس اعتقاد دارد که در لحظه‌ی رویارویی نئاندرتال‌ها با هوموساپینس‌ها فرهنگ به‌وجود آمد و هویت فرهنگی در انسان‌ها شکل گرفت. گزارشی ترجمه کرده‌ام درباره‌ی این رمان خواندنی.

سرگذشت یک آلمانی-ایرانی که اسرائیلی شد

علی صیامی: آرون در محله‌های خارجی‌نشین، بیشتر ترک و کرد و عرب، به مدرسه می‌رود، دوست پیدا می‌کند و بزرگ می‌شود. همه کله‌سیاه و سبزه‌پوست مثل خودش. مشکل اصلی‌اش با این خارجی‌ها وقتی شروع می‌شود که آویزِ ستاره‌ی داوودِ گردنبندِ زنجیر طلاش از زیر پیراهنش بیرون می‌افتد و خارجی‌های مسلمانِ ترک و کرد و عرب می‌فهمند که او یهودی‌ست. گردن‌بند هدیه‌ی مادربزرگش به او در سفری به اسرائیل بوده است.

افتادن به خاک خوب

فرزاد آبادی: انسانی که شعر مهدی مرادی از او سخن می‌گوید،از آینده‌اش بی‌خبر است و بی‌ثباتی محیط زندگی چنان بر او تأثیر گذاشته که بعد از سال‌ها هنوز نتوانسته به شخصیتش شکل بدهد و در حالت سیالیت به‌سر می‌برد. اهمیت آب و شکل‌های دیگر آن در شعر مرادی از این واقعیت نشان دارد. آب هم بی‌ثبات است و از شکلی به شکلی دیگر درمی‌آید. آب هم مانند انسان‌ها در شعر مرادی می‌تواند تغییر ماهیت دهد و از شکلی به شکلی دیگر درآید.

ژرژ سیمنون: روایتگر بی‌وطنی و تنهایی

ویدا وفایی: شخصیت‌های آثار سیمنون روزنامه می‌خوانند، نقشه می‌ریزند، دروغ می‌گویند، دزدی می‌كنند، دست به جنایت می‌زنند و حتی گاهی خودكشی می‌كنند. بیشترشان انسان‌هایی تنها و فاقد اعتماد به نفس هستند كه به امید تغییر اوضاع به هر دستاویزی متوسل می‌شوند. گاه حسرت عمر از دست‌رفته‌ی زندگی‌شان را سیاه می‌كند و گاه تلاش برای پنهان كردن رازی كه افشای آن موقعیت‌شان را به خطر می‌اندازد، خود باعث نابودی آنها می‌شود.

عرفان و رندی در فرهنگ ایرانی

علی صیامی: رندی، چه در معنای اوجِ آزادگیِ فردی‌اش و چه در معنای «مردِ رندی»اش به رفتارِ نهادینه در اخلاق جمعیِ ما ایرانی‌ها تبدیل شده است. این رفتار ایرانی در خدمت خودپرستی و خودخواهی قرار گرفته و می‌گیرد، و در خود خصلتِ در خدمتِ -اجتماعی شدنِ فرد را ندارد و از این نظر شکل‌گیری هویتِ فردی را بسیار مشکل کرده است. «عرفان و زندی در شعر حافظ» نوشته‌ی داریوش آشوری یکی از منابعِ خوبِ روانشناسیِ جامعه‌شناسانه برای شناختِ رفتار و اندیشه‌ی جمعیِ ما ایرانیان است.

عریانی غریب دل و لب‌ها در شعر چالنگی

میترا سرائی اصل: «هوشنگ چالنگی»، از شاعران مطرح موج نو و به روایتی پدر معنوی شعر مدرن خوزستان است. او را جزو بانیان جریان «شعر دیگر»، امضاءكنندگان اصلی بیانیه‌ی «شعر حجم» و پایه‌گذار «موج ناب» طی دهه‌های چهل و پنجاه دانسته‌اند. از او دو مجموعه شعر منتشر شده است. از آن میان در این مقاله به «آبی ملحوظ» و عریانی غریب دل و لب‌ها در شعر چالنگی می‌پردازم.

سال قاتل بودن من

علی صیامی: به‌کارگیری نیروهای امنیتی رژیم‌های دیکتاتوری و فاشیستی توسط رژیم‌های جانشین نه امر تازه‌ای‌ست و نه عجیب‌ وغریب. اما هشیاری نیروهای روشنفکری در استفاده و سوءاستفاده از این امر برای اجرای عدالت هم چیزی نیست که بتوان از کنارش گذشت. فریدریش کریستیان دلیوس یکی از این روشنفکران و نویسنده‌ی رمان «سال قاتل شدن من» است. به این کتاب نگاهی می‌اندازیم.

ادبیاتی همخوان با سیاست‌های حاکمیت

فرید فروهر: تکنوکرات‌هایی که در دهه‌ی ۷۰ به بدنه‌ی قدرت راه یافته بودند و شاخه‌ی فرهنگی آن‌ها هیچ امیدی به مردمی‌شدن ادبیات «دفاع مقدس» و «اسلامی- انقلابی» نداشت، با پرورش نیرو‌های فرهنگی خود، پروژه‌ای بلند‌مدت را طرح زده بودند که می‌توان آن را «سیاست‌زدایی» از ادبیات نامید. هم‌زمان با سیطره‌ی گروهی خاص در مطبوعات، چند ناشر مشخص نیز قدرت گرفتند و ناشرانی که قبلاً به انتشار آثار ادبیات مستقل روشن‌فکری می‌پرداختند، تضعیف شدند.

در غیاب نظریه‌ی ادبی

رامتین کریمی: شاید بیش‌ترین چیزی که بحث‌های پیرامون شعر را اخته نگه می‌دارد و مانع آن می‌شود که بحث‌های تئوریک منجر به گسستی همگانی از گرایش‌های ذوقی و موروثی شود، «عامی» بودن بیش‌تر شاعران مملکت ما است. اما شاعر عامی چگونه شاعری است؟ مشخصاً منظور آن نیست که شاعران مورد نظر سطح فرهنگی پائینی دارند، طبعاً کسی که با کتاب و ادبیات حشر و نشر دارد، نمی‌تواند عامی به این معنا باشد؛ چه رسد به اینکه نویسنده‌ی کتاب و تولید‌کننده‌ی کالای فرهنگی‌ای مثل «مجموعه‌شعر» باشد.

بازسازی نگاه مردانه در زنان

سعید سبزیان: داستان‌های مجموعه‌ی «قطار در حال حرکت است» نوشته‌ی میترا داور مصداق نوشتار زنانه است. نوشتار زنانه نوعی نوشتار عصیانی است که تن به معیارهای فرهنگ مسلط مردسالار نمی‌دهد، نوعی «گذر» از مرزهایی است که «مردانه»، تحمیلی یا القایی تلقی می‌شوند. یکی از مهم‌ترین موضوعات مهم دیگر در داستان‌های این مجموعه، بازنگری در اسطوره‌‌ی اقتصادی – بارداری درباره‌ی زنان و فروریزی آن در جهان داستان‌های این کتاب است.

یادداشت‌نوشتن به مثابه‌ی مقاومت

رامتین کریمی: برای پیش‌گیری از اتفاقی که برای قصه‌نویسی افتاد، باید از شعر‌های حاشیه و اقلیت حرف زد و درباره‌ی‌شان نوشت. در قصه‌نویسی، بازی جایزه‌های ادبی و لابی ناشران در مطبوعات به خاطر گردش ناچیز سرمایه در بازار کتاب‌های قصه‌ی کوتاه و رمان، سلیقه‌ی مخاطبان ادبیات داستانی را تنزل داد و تلقی عام از ادبیات جدی را به سمت نوعی ادبیات درون‌ماند‌گار که نه دغدغه‌ی پیشروی بوطیقایی دارد و نه هیچ نسبتی با «امر کلی» برقرار می‌کند، چرخاند.

سقوط آزاد یک قصه‌نویس

رامتین کریمی: کلیت این یادداشت کوتاه بر آن است تا نشان دهد کتاب دوم مهدی ربّی، «برو ولگردی کن رفیق»، از نظر ارزش ادبی‌اش فرسنگ‌ها با کتاب نخست او، «آن گوشه‌ی دنج سمت چپ»، فاصله دارد؛ و نویسنده نسبت به کتاب اولش پیشرفت که نکرده است هیچ، دچار دستور‌العمل عام حاکم بر فضای قصه‌نویسی این چند سال شده و به طرز تأسف‌آوری سقوط کرده است.

امپراتوری خورشید

بامداد راد: جیمز گراهام بالارد در «امپراطوری خورشید» با خونسردی هرچه تمام‌تر، رخدادهای دهشتناکی را که بر سر قهرمان داستان می‌آید و در واقع شرح خاطرات خود اوست، روایت می‌کند. او هیچ کوششی در آب ‌و تاب‌ دادن به ماجراهای دلخراش داستان نمی‌کند. در این میان آنچه که بسیار نفس‌گیر است، روایت محض مشاهدات است که از فرط سردی قلم به یک گزارش خبری می‌ماند؛ شرح روایت و جزئیات آنگاه چنان معمولی انجام شده که در وهله‌ی نخست عمق فاجعه احساس نمی‌شود و پس از گذشت مدّتی خواننده متوجه تلخی سنگین ماجرا می‌شود.

مخالف‌خوانی با شمایلی کلاسیک

رامتین کریمی: «زنان فراموش‌شده» نوشته‌ی منصور کوشان خواستار خوانشی روان‌کاوانه است. این داستان بلند به روشنی نوع خاصی از تفسیر را پیش می‌کشد که در آن بنا به روش‌شناسی روانکاوانه‌ی فرویدی- لکانی، نسبتی مشخص شود که بین اختگی شوهر شخصیت اصلی و لذت جنسی منحصر‌به‌فردی که او از قرار گرفتن در معرض نگاه پلنگ کسب می‌کند، وجود دارد.

برابری حقوق اجتماعی در آینه‌ی درگیری زنان با مادری

علی صیامی: الیزابت بادینتر می‌گوید مظلوم‌نمایی سیستماتیک طبیعتاً برای زنان مزایایی هم دارد. نخست آنکه زنان در جایی سنگر می‌گیرند که به نفعشان هست. نه تنها، چون همیشه قربانی حق دارد، بلکه هم‌چنین باعث ایجاد همدردی و حس گناهکار بودن در متهم هم می‌شود، تا جایی‌که مرد در حد نفرت از خودش بیزار ‌شود. آنانی که پیشاپیش حکم‌های سخت و شدید صادر می‌کنند، به‌درستی می‌دانند که کمتر کسی در جامعه به جانی‌ای که بر نیمکت متهم نشسته است احساس ترحم دارد.

تجزیه‌ی خانواده و انقلاب علیه پدر و مادر

مریم رییس دانا: زمین می‌لرزد، خانه می‌لرزد، شهر می‌لرزد، اما هیچ چیز به معنای واقعی در ابعاد ویرانگرش نمی‌ریزد، نمی‌رمبد. خانواده‌ها آشوب‌زده یا درحال بقچه‌پیچی وسایل و فرار از تهران‌‏اند یا به پارک‌ها و فضاهای باز پناه آورده‌اند. در ورای این صحنه‌های فرار و آوارگی، زلزله‌ی بس ویرانگرتری از مدت‌ها پیش آمده است؛ زلزله‌ای که گرچه سقف خانه از آن نمی‌ریزد، اما ستونی از خانواده باقی نمانده، به‌جای مانده ویرانه‌هایی است از روابط انسانی.