ریتون‌ در آیین‌های ایرانی

بیژن روحانی

بسیاری از اشیایی که امروز برای ما تنها نشانی از توانایی هنری مردمان سده‌ها و هزاره‌های گذشته است، ای بسا در روزگار خود کاربردهایی فراتر از اشیاء تزیینی داشته و وجه نمادین آن‌ها بیشتر مورد تأکید بوده باشد. «ریتون و سنت‌های ایرانی در دوران پارتی» نام سخنرانی پائولا پیاچنتینی (Paola Piacentini) باستان‌شناس موزه‌ هنرهای شرقی رم در هفته گذشته بود.

در این سخنرانی به طور خلاصه سیر تحول «ریتون» (Rhyton) از دوران پیشاهخامنشی تا دوران پارتی مرور شد و تدوام شکلی و آیین‌های مربوط به این دست ساخته انسانی مورد بحث قرار گرفت. این باستان‌شناس ایتالیایی که روی نمونه‌های ریتون در چند موزه معتبر دنیا تحقیقاتی انجام داده است با برجسته کردن نقاط عطف مهم در تاریخ ساخت و به کارگیری ریتون، تنوع، پیچیدگی و همچنین اهمیت نمادین آن را در فرهنگ ایرانی تا دوران پارتی بررسی کرد.

ریتون به شکل گاو کوهان‌دار، تپه مارلیک، حدود هزار و سیصد سال پیش از میلاد مسیح، موزه لوور پاریس

ریتون در اصل یک واژه یونانی است و به معنای ظرفی است برای نوشیدن مایعات و به خصوص شراب که ‎‌عمدتاً به شکل یک حیوان ساخته می‌شود. در فارسی واژه‌ای که در برابر ریتون به کار می‌رفته واژه «تکوک» (Takuk) بوده است. لغت‌نامه دهخدا در برابر واژه تکوک نوشته است: «صراحیی باشد که آن را از طلا و نقره یا از گل به صورت جانوران خصوصاً به صورت شیر سازند و بدان شراب خورند.» با این‌حال در اصطلاح باستان‌شناسی استفاده از واژه ریتون همچنان متداول است.

ریتون از نظر شکل ظاهری و جنس‌، انواع گوناگونی دارد؛ سفال، فلزاتی مانند طلا و نقره و مفرغ، عاج، شیشه و سنگ‌های معدنی در دوره‌های مختلف تاریخی در ساخت ریتون به کار رفته‌اند. نمونه‌های بسیار کهن ریتون مربوط به دوران نوسنگی در حفاری‌های مناطقی در آسیای صغیر به دست آمده است.

ریتون طلایی هخامنشی با سر شیر، موزه متروپلیتن نیویورک

در میان اورارتوها و اقوام سکایی در جنوب روسیه نیز استفاده از ریتون‌هایی به شکل بز کوهی و حیوانات دیگر مرسوم بوده است. در فلات ایران و پیش از دوران هخامنشی نیز نمونه‌های فراوانی از ظروف مخصوص مایعات به شکل حیوانات دیده می‌شود. در تمدن تپه مارلیک در گیلان، گودین تپه، تپه گیان و همچنین سیلک کاشان ظروف لوله‌داری به شکل جانوران مختلف دیده می‌شود.

در میان مفرغ‌های مشهور لرستان نیز ظروف فلزی لوله‌دار دیده می‌شود. در حفاری‌های زیویه در کردستان نیز ظروفی به دست آمد که انتهای آن به سر حیوان ختم می‌شد. در خوارزم، شمال شرقی ایران امروزی، نیز ظروف سفالی متعددی به شکل ریتون به دست آمده است.

ریتون نقره‌ای، سده چهارم پیش از میلاد، موزه هنرهای شرقی رم

برخی این نظریه را مطرح کرده اند که چنین ظرف‌هایی ممکن است همراه مهاجرت اقوام آریایی به فلات ایران وارد شده باشد. شواهد استفاده از ریتون البته در تمدن‌های دیگر نیز وجود دارد. در میانرودان ودر میان امپراتوری آشور چنین ظروفی استفاده می شد. در یونان نیز ریتون به طور گسترده و با تنوع شکلی و هنری فراوان مورد استفاده قرار می‌گرفت.

نظریه غالب در مورد چرایی استفاده از ظروفی به شکل حیوانات برای نوشیدن مایعات و شراب این است که از دوران پیش از تاریخ نوشیدن در شاخ جانوارن مرسوم بوده و پس از آن نیز در دوران مختلف اعتقاد مردمان آن بوده است که با عبور مایع از درون ظرفی به شکل جانوران، نیروی آن جانور به انسان منتقل می‌شود.

این اعتقاد در حقیقت با بسیاری از آیین‌های قربانی در ارتباط است. در بسیاری از این آیین‌ها، خون قربانی با جاری شدن روی زمین نیروی‌های زاینده خود را به زمین و از آن طریق به سایر جانداران از جمله انسان می‌بخشد. عبور شراب در بسیاری از مراسم از درون ظرفی که جام آن گاهی به شکل شاخ جانور و دهانه خروجی‌اش به شکل سر جانورانی مانند گاو، شیر، بزکوهی و گاو کوهان‌دار است به طور نمادین به مفهوم انتقال نیروی حیاتی جاندار به انسان بوده است.

ریتون نقره‌ای با بدن گربه وحشی، دوره پارتی، سده اول پیش از میلاد، موزه متروپلیتن نیویورک

در این‌جا شراب جایگزین خون قربانی در آیین‌هایی بسیار کهن‌تر و پیشاتاریخی است. محل خروج مایع از ریتون نیز در قسمت‌های مختلفی قرار دارد. گاهی شراب از دهان جانور خارج می‌شود و گاهی محل خروج در سینه یا حتا در پنجه‌های او تعبیه شده است. از نظر شکل ظاهری نیز، به جز استفاده از جاندران مختلف، ریتون‌ها به چند دسته کلی تقسیم می‌شوند.

در برخی ریتون‌ها بخش ساغر یا آن بخشی که مایع درون آن ریخته می‌شود روی گردن، گرده یا پشت حیوان قرار دارد. در برخی دیگر از ریتون‌ها، بخش ساغر تقریباً بر نیم‌تنه حیوان عمود است. نمونه‌هایی از این‌گونه در دوران هخامنشی فراوان است. اما در برخی دیگر از ریتون‌ها، ساغر با یک چرخش ظریف و در حالی که نیم هلالی را می‌سازد به نیم‌تنه یا سر جانور متصل می‌شود. این نمونه‌ها در دوران پارتی به وفور دیده می‌شوند.

‌پائولا پیاچنتینی به فرضیات برخی پژوهشگران دیگر مانند ملکیان شیروانی از مرکز ملی پژوهش‌های فرانسه نیز اشاره می‌کند. بنابر فرضیه این پژوهشگران، هلالی شکل شدن قسمت اتصال ساغر یا شاخ به نیم‌تنه حیوان فقط به دلایل فنی و تکنیک ساخت مربوط نیست. در این فرضیه ریتون به جز آن‌که تنها تداعی کننده آیین سرایت نیروی حیوان به انسان باشد، نمادی کیهانی نیز هست.

ریتون از جنس عاج، شهر نسا، دوره پارتی، موزه ملی عشق‌آباد

بخش هلالی آن اشاره‌ای است به ماه و سرخی شراب درون جام نیز نمادی است از خورشید و بدین گونه اتحاد نیروهای آسمان را به نمایش می‌گذارد یا طلب می‌کند. با این حال این تنها یکی از فرضیات مطرح شده در مورد کاربردهای نمادین ریتون است.

در دوران پارتی تحول دیگری در ریتون‌ها به چشم می‌خورد. در تعدادی از این اشیاء، جانور با حالتی واقعگرایانه‌تر ساخته شده است. در این نمونه‌ها پنجه‌ها، عضلات و حالت چهره جانور به حالت جانداران واقعی نزدیک‌تر شده است. از این نظر احتمال تأثیر هنر هلنی بر این دوره از ریتون‌سازی منتفی نیست.

در نسا (Nisa) از شهرها و پایتخت‌های مهم دوران پارتی که در جمهوری ترکمنستان امروزی قرار دارد، تعداد قابل توجهی ریتون به دست آمد که بدنه آن‌ها با صحنه‌های اساطیری تزیین شده بودند. تحقیقات و مرمت‌های دانشگاه تورین ایتالیا روی تعدادی از این ریتون‌ها که از جنس عاج هستند به خوبی ادغام و درهم آمیختگی هنر ایرانی و غرب را در این اشیاء آیینی آشکار کرد.