بزنگاه ریاکاری

مهدی عبدالله‌زاده

پخش مجموعه تلویزیونی بزنگاه با وجود واکنش شدید شورای نظارت بر صدا و سیما و اعتراضاتی که نام مردمی بودن را بر آن نهاده بودند، از چهار‌شنبه شب گذشته از سر گرفته شد.

واضح بود که چنین خواهد شد؛ به این دلیل ساده که در این ۱۷ قسمتی که قبل از شب‌های عزاداری به نمایش در آمده بود، نمی‌شد حتی یک مورد یافت که با اصول شرعی، عرفی و قانونی مندرج در ضوابط صدا و سیما هم‌خوانی نداشته باشد.

تصویری از سریال بزنگاه/ عکس‌ها از شکوفه هاشمیان

به واقع این که یک سریال تلویزیونی‌- که در هریک از مراحل ارایه فیلمنامه، پیش تولید، ساخت و پس از تولید بارها توسط بازبینان سخت گیر مورد بررسی قرار می‌گیرد- از چنان ایرادات اساسی برخوردار باشد که شایسته توقیف تشخیص داده شود، ‌امری غیر‌قابل باور و محال است.

در مقابل، آن چه باعث شده حساسیت‌هایی چنین نسبت به این سریال برانگیخته شود رویکرد، نقد‌گرا و بی‌پردگی عطاران ‌در این روایت تلویزیونی است. موضوع از این قرار است که بازی هوشمندانه‌ی او با خط قرمز‌هایی که - البته هیچ‌گاه از آن‌ها عبور نمی‌شود- این‌چنین بعضی‌ها را آشفته کرده است.

این نوع رویکرد، تنها به محتوا و نوع نگاه حاکم بر فضای قصه خلاصه نمی شود. عطاران در بازی ها، ساختار و حتی تیتراژ آغازین نیز از دایره معمول خارج شده و به بدعت هایی رسیده که در مواردی چون تیتراژ، حتی به آوانگاردیسمِ آمیخته با حس و حال آنارشیستی هم نزدیک می شود. تصاویر خاکستری از فضایی پر شده با آهن و چدن و ضمختیِ صنعت و کوبش خشن پتک در دایره ای خالی از انسان،تیتراژ را تا حدی انتزاعی جلوه می دهد که گمان نمی کنم هیچ تماشاگر عادی بتواند با آن ارتباط برقرار کند.

عطاران که در دو سریال قبلی‌اش هم در عنوان‌بندیِ آغازین، بدعت‌های زیبایی را رقم زده بود، این‌بار گویی به سیم آخر زده و دلی پر برای حرف زدن دارد. اما حسن کارش این است که حاضر شده به بهای متهم شدن به کم‌ادبی و گستاخی، تعارف را بگذارد کنار و زبان تلخی را برای بیان حرف‌هایش برگزیند.

پرسشی که در پی می‌آید این است که، چه نکاتی باعث شده تا با وجود رعایت استاندارد‌های اخلاقی، شرعی و قانونی، خاطر اعضای شورای نظارت بر صدا و سیما مکدر شود؟

مهم‌ترین نکته‌ای که می‌توان به آن اشاره کرد، نادیده گرفتن یک سنت همیشگی و مخدوش کردن تصویری آرمانی است که در تمام این سال‌ها در سریال‌های تلویزیونی از خانواده‌ی سنتیِ ایرانی به دست داده می‌شد: او برای نخستین بار در دست کم دو دهه‌ی گذشته، این قانون نا‌نوشته را که سنت ‌های پسندیده‌ای چون احترام به بزرگ‌تر‌ها و رعایت ادب را باید در صدا و سیمایی که امام خمینی آن را «دانشگاه» می‌داند، تبلیغ کرد؛ به کناری نهاده و آدم‌های قصه‌اش را بر اساس الگو‌های واقعی مورد نظرش، شخصیت‌پردازی کرده است.

«نادر»، نه به عنوان برادر کوچک‌تر به «صابر» ادب و احترام همیشگی می‌گذارد و نه از سوی برادر‌زاده‌اش مورد احترام لازم قرار می‌گیرد. بر سر تقسیم ارث همه به هم توهین می‌کنند، به هم کلک می‌زنند، قهر می کنند و آشتی می‌کنند. و این درست همان چیزی است که اگر‌چه نشان دادنش، غیر‌قانونی نیست، اما تماشایش برای مدیران صدا و سیما‌ غیر‌عادی ست‌. آن‌ها طبیعتاً به چنین رویکردی عادت ندارند و در مواجهه با آن، احساس ناراحتی می‌کنند.

نکته دیگری که قاعدتاً حساسیت بر‌انگیز بوده، انگشت گذا‌شتن روی پدیده‌ی رواج ریا‌کاری در جامعه است که بخش مهمی از طنز ماجرا از آن ریشه می‌گیرد.

برخی در تاویل و تفسیر این سریال، کار را تا آن‌جا پیش برده‌اند که قصه‌اش را استعاره‌ای از زد وبند های سیاسیِ این روز‌های ایران می‌دانند. اما اگر چنین هم نباشد، همین که بافت جامعه ی کاسب و بازاری سنتی چنین آلوده به ریا به تصویر کشیده شود، خود در نظر اعضای نظارت، ‌امری به شدت ناخوشایند است.

حدود این ناخوشایندی زمانی از آستانه ی تحمل خارج می‌شود که مداحان و نوحه‌سرایان مراسم سوگواری نیز در دایره انتقاد وارد می‌شوند. ‌

بزنگاه، مداحان را آد‌م‌های بی‌عاطفه و کاسب‌کاری می‌شمارد که نه بر مبنای عدالت، که بر اساس خواست و نظر کسی که وجه حق‌الزحمه آن‌ها را پرداخته حرف می‌زنند، ناله و اشک‌شان دروغین است و ریا‌کاری کسب و کارشان است.

واقعیت آن است که اگر بزنگاه نه به عنوان یکی از سریال‌های مناسبتی، که در شکل و روال معمول به نمایش در می‌آمد هیچ‌کدام از این به ظاهر ایراد‌ها به چشم نمی‌آمد و هیچ واکنشی بر انگیخته نمی‌شد. اما از آن‌جا که رسم شده در ماه رمضان، به معنویت توجه ویژه شود و کلید واژه‌هایی چون عبادت، گذشت، دین‌داری، جوانمردی و به یک معنا ایده‌آلیسم ترویج شود، بزنگاه حکم یک نوع پرده‌دری و خارج‌خوانی را پیدا کرده است.

عطاران از دید عده‌ای، آنارشیستی است که به ارزش‌های اجتماعی آسیب وارد می‌کند. اما یادمان باشد، همین حضورها و کنش‌های به ظاهر ‌آنارشیستی است که با چپ و راست کردن عقاید و آداب کهنه، آن‌ها را می‌پالاید و به بهتر شدن‌شان کمک می‌کند. به جای چشم بر هم نهادن و استغفرالله گفتن، می‌توان پذیرای‌شان بود.