انتظار غربی‌ها از هنر شرقی

برگردان: رضا شوقی

موفقیت غیرمنتظره شیرین نشاط در عرصه بین‌المللی هنر در سال ۱۹۹۴، هنگامی که او ۳۷ سال داشت، رخ داد.

فیلم او «زنان خدا/پاسداران انقلاب» ( محصول ۱۹۹۳) مملو از ارجاعات ناسازگار بود. خطوط و نوشته‌های عربی همه جا روی صورت‌ها، دست‌ها و پاهای زن‌های جوان ایرانی حک شده و با پیرایه‌ای از حنا که در عروسی‌ها از آن استفاده می‌شود، آراسته شده بود.

اسلحه‌هایی که این زنان مزموز با قیافه‌های جدی در دست داشتند، کلیشه زنان تهدیدگر انقلابی را در ذهن مخاطب تقویت می‌کرد.

زنان خدا را می‌توان هم چنین از منظری دیگر و در راستای مرزهای فرهنگی تعبیر کرد. برای مخاطب غربی، آن خطوط روی بدن می‌تواند کاملاً یک آرایش گرافیک تلقی شود؛ در حالی که کسانی که می‌توانستند آن دست‌نوشته‌ها را بخوانند، می‌فهمیدند که این نوشته‌ها بخشی از ادبیات نویسندگان فمنیست است.

شیرین نشاط در سال ۱۹۵۷ در قزوین به دنیا آمد و در ۱۷ سالگی ایران را ترک کرد و از آن وقت تا به حال در آمریکا زندگی می‌کند. او اولین بار در سال ۱۹۹۹ برای آگاهی از وضعیت ایران پس از انقلاب به آن جا بازگشت.

فضای مردانه، فضای زنانه
او در ایران با جامعه‌ای کاملاً متفاوت روبه‌رو شد. جامعه‌ای که با قوانین اسلامی و رعایت اصل تفکیک جنسی اداره می‌شد و خراش‌های روحی حاصل از هشت سال جنگ را بر دوش می‌کشید. این‌ها همه تأثیر عمیقی بر هنر نشاط بر جای گذاشتند.

تأثیر کار‌های نشاط بیشتر ناشی از نمایش تضادهاست. او در فیلم‌ها و ویدیو‌هایش به تقابل تند و ناملایم امور محدود - وسیع، سیاه- سفید، روشن - تاریک و خشن - نرم می‌پردازد. او همواره توزیع نابرابر قدرت و مسائل پشت پرده اوضاع و احوال ایران را مورد بررسی قرار می‌دهد.

قابل تفسیر‌های مختلف
ریتمی محکم، گردش هیپنوتیزم‌کننده دوربین و بستری از زیرصدا نشانه‌های برجسته جدید ترین فیلم نشاط هستند.

او در گردش کش‌دار دوربین، زنی را در تاریک‌روشن نوستالوژیک زیرزمین آپارتمانی نشان می‌دهد که در کنار رادیویی قوز کرده و هماهنگ با صدای موسیقی زمزمه می‌کند. با تأکید ضرب‌آهنگ صدا، این صحنه به یک تجربه تشویش خانگی، دل‌تنگی، گرفتاری و انزوا تبدیل می‌شود.

در فیلمی دیگر دوربین به دنبال زنی که نفس‌زنان در خیابان تنگ یکی از محلات شهری بی‌نام می‌دود، راه می‌افتد تا جایی که در نهایت آن زن خود را در چهارراهی پرازدحام می‌یابد؛ جایی که زن مرکز توجهات و هدف نگاه‌های خیره مردم قرار می‌گیرد.

آیا این یک کابوس تبعید در مورد کشور نشاط است یا نمایی از یک زن در یک جامعه ویژه؟ این جا نیز مثل صحنه قبل، راه برای تفسیر‌های مختلف باز است.

فیلم دیگر او، گذرگاه، بازگوکننده شرایط دیگری است که البته باید به آن مقایسه وضعیت زن و مرد را نیز در مواردی مثل زندگی، مرگ و تولد افزود.

در یک پلان از این فیلم مخاطب به تماشای صحنه‌ای می‌نشیند که در آن گروهی از مردان تابوتی را به سوی زنانی که در کنار دریا، گرداگرد یک حلقه نشسته و چاله‌ای حفر می‌کنند، می‌آورند و در نهایت عزاداران با یک دیوار آتشین احاطه شده‌اند. این فیلم یک نوآوری است؛ گر چه در مورد تباهی.

محبوب بازار بین‌المللی هنر
بسیاری از فیلم‌های نشاط در مراکش وترکیه فیلم‌برداری شده‌اند و داستان فیلم در یک جامعه شرقی خیالی، با جمعیتی نامشخص و بی‌چهره اتفاق می‌افتد.

چشم‌انداز‌های سورئال عقیم او بیشتر پیرامون اجبارهای قدیمی و قدرت‌های قابل مشاهده است و به دلایل زیادی به کلیشه‌ها و قالب‌هایی نزدیک می‌شوند که نیازمند تجدید نظر، به خصوص در ایران بعد از زمان ریاست‌جمهوری خاتمی هستند.

به هر صورت بازار بین‌المللی هنر نشاط را دوست دارد؛ به ویژه از زمانی که نیویورکر در دهه ۹۰ کارهای او را در زمره وقایع هنری بین‌المللی آورد و عکس‌های او مستمراً جلد‌های مجله‌های فراوانی را پوشاند.

بنابراین می‌توان گفت نشاط مهم‌ترین نماینده زنان ایرانی است؛ اما با این حال، جای چندانی برای جنبش زنان ایران، که به رغم تمام مصیبت‌ها هم چنان محکم و فعال است، نه در هنر نشاط و نه در خود او وجود ندارد.

به نظر می‌رسد هنرمندان جوان‌تر که چهره‌ای واقعی، متنوع و معاصر از ایران ارائه می‌کنند، با حضور نشاط 50 ساله، زمان سختی را می‌گذرانند. اما آیا خود او نیز این موقعیت ویژه را می‌خواهد؟ آیا محرومیت هنرمندان جوان‌تر به طور عمده ناشی از انتظار غربی‌ها از هنر شرقی نیست؟

آن چه از کارهای شیرین نشاط یک تجربه اثرگذار می‌سازد، به رغم موضوعاتی که اشاره شد،عدم تعین آن‌هاست. در خلال استفاده او از مفهوم ابهام، سمبل‌های دوپهلو و طرح‌های اولیه، عوامل فضاساز فیلم، پیام را پنهان می‌کنند.

‌

منبع: www.qantara.de