سرنوشت سینمای ایران؛ مثل فرش ایرانی

شهره جندقیان

اسماعیل براری متولد ۱۳۴۴ بندر انزلی‌ست. او لیسانس کارگردانی سینما را در سال ۱۳۶۶ از دانشگاه هنر دریافت کرد و در همان سال فیلم کوتاهش با عنوان «عکس‌العمل» موفق به دریافت جایزه‌ی ویژه از نخستین جشنواره‌ی سراسری دانشجویان کشور و نیز پلاک نقره از جشنواره‌ی ملل اتریش (۱۹۸۹) شد. از اسماعیل براری بیش از بیست عنوان فیلم مستند و سریال تلویزیونی موجود است که از آن جمله می‌توان فیلم مستند بلند «سرود عاشقانه»، «زیارت» و «شهری در آسمان» و همچنین سریال تلویزیونی «خانه، محله، مدرسه» را نام برد. او همچنین از سال ۱۳۶۲تا ۱۳۶۸ در مجموعه‌ی مستند «روایت فتح» و از ۱۳۶۸ تاکنون به مدیریت و فعالیت‌های اجرایی مختلفی در بنیاد سینمایی فارابی، شبکه‌ی دوم سیما و سازمان‌های فرهنگی دیگر پرداخته است.
فیلم های سینمایی بلند او به ترتیب سال ساخت عبارتند از: «شهر در دست بچه‌ها (۱۳۶۹)، «آشیانه» (۱۳۷۰)، «جهنم سبز» (۱۳۷۴)، «رقص شیطان» (۱۳۷۹)، «کویر مرگ» (۸۳-۱۳۸۰)، «روز باران» (۱۳۸۵) و «گزارش مریم» (در دست ساخت)
در گفت‌وگو با زمانه، اسماعیل براری به چند پرسش در باره‌ی سابقه‌ی کار فیلمسازی و همچنین جدیدترین فیلمش «روز باران» پاسخ داد:

اسماعیل براری

آقای براری! چگونه به سینما پیوند خوردید؟

نمی‌دانم! شاید با دیدن فیلمی یا خواندن داستانی یا حتا شنیدن صدایی... مثلا در دوران کودکی... شاید فیلم «بادکنک قرمز» ساخته‌ی آلبر لاموریس، یا فیلم «مسافر» ساخته‌ی عباس کیارستمی، یا داستان «ماهی سیاه کوچولو» نوشته‌ی صمد بهرنگی،یا کارتون سینمایی «سیندرلا» از کمپانی والت دیزنی، یا حتا ترانه‌ی «لالایی» با صدای پری زنگنه... واقعا نمی‌دانم. البته من این شانس را داشته‌ام که به دانشگاه سینمایی بروم و همزمان در طول جنگ هشت ساله‌ی عراق با ایران در منسجم‌ترین گروه فیلمسازی مستند آن زمان، تجربه‌های موفق فیلم‌های «روایت فتح» را مشارکت داشته باشم. من دستیار شهید آوینی بودم و از او چیزهای زیادی آموخته‌ام. شاید همین‌ها عواملی بوده‌اند که به سینما نزدیک شوم.

اسماعیل براری و رضا خالصی (بازیگر نوجوان) پشت صحنه‌ی «عکس‌العمل»

شما فیلمسازی را با فیلم کوتاه «عکس‌العمل» آغاز کردید که در جشنواره‌های داخل و خارج از کشور با استقبال خوبی روبه‌رو شد. فیلم «تنهایی و کلوخ» هم با این که هرگز در ایران روی پرده‌ی سینما نرفت ولی در جشنواره‌ی کن به نمایش درآمد و در جشنواره‌ی کودک و نوجوان ایران نیز پروانه‌ی زرین بهترین فیلم را دریافت کرد. چرا از «سینمای کودک» شروع کردید؟

به نظرم جو رایج در آن دوران من را به سمت سینمای کودک سوق داد. کما این‌که در سال‌های بعد، این تجربه‌ها برای دیگران عینا تکرار نشدند و همه برای شروع، از سینمای کودک آغاز نکردند. من سینمای کودک را دوست دارم. به ویژه وقتی در شرایط استاندارد و کارشناسانه‌ای قرار گیرم. باید در نظر داشت که نمی‌توان همه‌ی سنین مختلف کودک و نوجوان را تحت یک مدل سینمایی کنار هم قرار داد؛ و باید متوجه باشیم که سینمای کودک و نوجوان، بسته به تنوع سن مخاطبان، دارای سطوح و ساختارهای متفاوتی‌ست. در این شرایط است که کار فیلمسازی فوق‌العاده لذت‌بخش، و در عین حال دشوار می‌شود.
در مورد فیلم «تنهایی و کلوخ»، همان‌طور که گفتید هرگز در ایران روی پرده‌ی سینما نرفت. و باید بگویم که متأسفانه این هزینه‌ای‌ست که ما برای سینمای مستقل می‌پردازیم. در حال حاضر تعداد فیلم‌های من که پخش نشده‌اند با فیلم‌های پخش‌شده‌ی من برابری می‌کنند. من نمی‌خواهم مخالف‌خوانی کنم و به این وسیله مشهور شوم، ولی از طرف دیگر میل ندارم که آزادی‌ام مشروط شود و فرمایشی فیلم بسازم؛ و برای این کار دایما تاوان سنگینی هم می پردازم.

به زودی بیست و یکمین جشنواره‌ی فیلم‌های کودکان و نوجوانان درهمدان فعالیتش را آغاز می‌کند. به نظر شما «سینمای کودک» در ایران چه وضعیتی دارد؟

تراژیک! مثل بسیاری از فرصت‌سوزی‌های دیگر کشورمان. سینمای ایران در دهه‌های گذشته به همت فیلمسازان زحمت‌کش و خلاق و قوانین محدود کننده‌ی جمهوری اسلامی در پرهیز از سکس و خشونت، از حیث این ژانر سینمایی به شهرت جهانی رسید ولی نتوانست از این شهرت، جایگاه مطمئن و دایمی برای حضور در بازار سینمای جهان برای آینده‌ی خود بسازد؛ و در نتیجه متأسفانه در رقابت تنگاتنگ بین‌المللی، دیگران گوی سبقت را از ایران ربودند.
در حال حاضر سینمای کودک محدود به برگزاری جشنواره‌ی کودک و نوجوانی‌ست که یادگار همان دوران طلایی دو دهه‌ی پیش است. به همین منظور، یکی دو ماه مانده به برگزاری جشنواره، همه به تکاپو می‌افتند و بودجه‌ای خرج می‌کنند و به محصولات سینمای سال گذشته نظری می‌اندازند تا ببینند آیا بر حسب اتفاق چیزی در زمینه‌ی کودک و نوجوان تولید شده یا نه. همچنین درآخرین لحظات ممکن، بودجه‌ای محدود برای یکی دو فیلم فرمایشی به نزدیک‌ترین فیلمساز به حافظه‌ی مدیران دولتی پرداخت می‌شود و یک اثر شتابزده و صرفا برای بالا بردن آمار تولیدات سینمایی روانه جشنواره‌ی مذکور می‌شود و بس.

در ساخت فیلم‌هایتان ژانرهای گوناگونی را تجربه کردید: «شهر در دست بچه‌ها» سینمای فانتزی‌ست، «جهنم سبز» سینمای حادثه‌ای، «قص شیطان» فیلم پلیسی و «کویر مرگ» در واقع تریلری تجربی‌ست. جدیدترین فیلم‌تان «روز باران» هم که ساختاری مستندگونه دارد و فیلمی غیر تجاری‌ست. در نهایت چه ژانری را برای فیلمسازی می‌پسندید؟

من این فرصت را داشته‌ام که در ژانرهای متفاوتی فیلم بسازم و از این موضوع خوشحالم. هنوز ژانرهای زیادی مانده که ممکن است در آنها تجربه کنم. راستش را بخواهید اصلا به ژانر و تقسیم‌بندی‌های مرسوم اعتقادی ندارم و فکر می‌کنم این موضوع مربوط به پس از فیلمسازی و بیشتر در حوزه‌ی منتقدین است. وقتی شما فیلمی را می‌سازید به هیچ وجه نباید خودتان را محدود کنید که پس از ساخت، فیلم‌تان را در چه قفسه‌ای قرار خواهند داد؛ یا این‌که فیلم‌هایتان حتما در یک قفسه قرار بگیرد و... بگذارید با کلمات بازی نکنیم؛ اصل مطلب این است که هیچ ژانری بر هیچ ژانر دیگری تشخص ندارد و اگر ارزشی برای فیلمی متصوریم، مسلما به خاطر ساختار و بیان سینمایی آن فیلم است که البته می‌تواند در هر ژانر و گونه‌ای باشد. من بر این عقیده هستم. به نظر من ابلهانه است که بگوییم فیلمی در ژانر فلسفی متشخص‌تر از فیلمی در ژانر کمدی‌ست؛ و به همین دلیل معتقدم ساختار سینمایی فیلم و فیلمساز باید مورد توجه و قضاوت قرار گیرد. بنابر این، از این‌که در ژانرهای مختلف فیلم بسازیم چه باک!

نمایی از فیلم «روز باران»

«روز باران»، جدیدترین فیلم شما، در جشنواره‌ی فیلم فجر برنده‌ی لوح زرین از جشنواره‌ی روستا شد. با توجه به این‌که این فیلم در مناطق کویری فیلم‌برداری شده، آیا با مشکلات خاصی در سر صحنه روبه‌رو شدید؟

مشکلات یک فیلم مربوط به زمان فیلمسازی است و زمان عرضه و نمایش. باید که آنها را فراموش کرد.

فیلم «روز باران» در ژانر معناگرا (Spiritual) جای می‌گیرد؛ و از سوی دیگر یک فیلم رئالیستی‌ست. موضوع محوری آن راجع به روستایی‌ست که در خطر پیشروی کویر واقع شده و خشکسالی آن را تهدید می‌کند و مردم برای نجات روستا نماز باران می‌خوانند، اما باران نمی بارد.

بالطبع برای یافتن لوکیشن (محل فیلمبرداری) آن راهی کویرهای ایران شدیم که می‌دانید وسعت زیادی هم دارند؛ و سرانجام پس از چند ماه مسافرت به شهرهای حاشیه‌ی کویر لوت و نمک، سرانجام روستای سه قلعه وشهر سرایان در خراسان جنوبی در نزدیکی شهر طبس را انتخاب کردیم.
از همان ابتدا تصمیم گرفتم که از افراد حقیقی و معمولی روستا برای نقش‌های اصلی استفاده کنم و با توجه به لهجه‌ی خراسانی که در بین مردم رایج بود، از بازیگران خراسانی و مشهدی نیز افرادی را در بین مردم قرار دادم و از آنها خواستم که همچون مردم عادی به نظر آیند. نتیجه عالی بود. همین موضوع شور و هیجان خاصی را در پشت دوربین به وجود آورد. هر روز گروه گریم و صحنه در بین مردم روستا می‌گشت تا از لباس و خانه‌های آنها الگوبرداری کند و هر شب خواننده‌های محلی بومی با بازیگران تمرین نواهای محلی داشتند و... شاید باور نکنید، اما پس از برگزاری و فیلمبرداری سکانس‌های نماز باران، آن‌قدر همه چیز واقعی انجام شد و پس از آن برف و بارانی بارید که می‌گفتند در چهل سال اخیر سابقه نداشته است.

فیلم جدیدی در دست ساخت دارید؟

پیش از فیلم «روز باران» فیلمی ساخته‌ام به نام «گزارش مریم»، که به اختلاف نظرهای دو نسلِ متفاوت می‌پردازد و پیرامون عشق، جنگ هشت‌ساله، یک مرد و دخترش است. متأسفانه بنیاد فارابی فیلم را در مرحله‌ی کمی به پایان فیلمبرداری متوقف کرد و فیلم اکنون بیش از یک سال است که ناتمام مانده. در حال حاضر تنها آرزویم اتمام این فیلم سینمایی‌ست.

با توجه به سابقه‌ی بیست ساله‌ی شما در امر فیلمسازی، نظر شما درباره وضعیت کنونی سینمای ایران چیست؟

سینمای ایران از مدیران نالایق رنج می‌برد و دور نیست که دستاوردهای فیلمسازان پرشور و انقلابی و متفکر ایرانی به فراموشی سپرده شوند. درست مثل سرنوشت فرش ایرانی. تنها راه آن دستیابی به بازارهای آزاد و جهانی‌ست.

فیلم‌شناسی «روز باران»

نمایی از فیلم «روز باران»

خلاصه‌ی داستان: مردم يك روستای حاشيه‌ی كوير، با وقوع خشكسالی، در تهديد و خطر پيشروی كوير قرار گرفته‌اند. هر راهی برای حل مشكل بی‌آبی در اين منطقه به بن‌بست رسيده است. مردم تنها راه باقی‌مانده را برگزاری «نماز باران» می‌دانند و با تدارک وسيعی، نماز باران را برگزار می‌کنند. اما باز هم باران نمی بارد. غافل از اين‌كه در گوشه‌ای از روستا، دو كودک يتيم در تنهایی دست به دعا برداشته‌اند كه باران نبارد. آنها سقف خانه‌شان فرو ريخته است...
بازيگران: سامان خلاوه، تكتم دربان، غلامرضا بايزان‌منش، غلامرضا عارف‌نژاد، امير محاسبتی
كارگردان: اسماعيل براری
نويسنده‌ی فيلمنامه: حجت‌الاسلام محمدسعيد بهمن‌پور
مدير تصویربرداری: انوشا جواهری‌پور
موسیقی: بیتا بهشتیان
تدوین: اسماعیل براری، ابراهیم کیهانی
تهيه‌كننده: شاهرخ كيوان نيا، شبكه‌ی دوم سيما
۱۳۸۵، رنگی
زمان نمایش این فیلم در سینماهای کشور، تابستان امسال پیش‌بینی شده است.

❊ اسماعیل براری به مدت یک هفته این صفحه را می‌بیند و به پرسش‌های خوانندگان پاسخ می‌دهد.